Các biện pháp hình sự phi hình phạt theo pháp luật hình sự Cộng hòa liên bang Đức

Các biện pháp hình sự (BPHS) bao gồm hình phạt và các BPHS phi hình phạt. Trong đó, các BPHS phi hình phạt là các biện pháp cưỡng chế hình sự của nhà nước được quy định trong luật hình sự, do cơ quan tư pháp có thẩm quyền căn cứ vào giai đoạn tố tụng hình sự tương ứng cụ thể quyết định áp dụng với người phạm tội, người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nhưng không phải chịu trách nhiệm hình sự và/hoặc pháp nhân phải chịu trách nhiệm hình sự, được áp dụng độc lập với hình phạt, hoặc thay thế hay kèm theo hình phạt, nhằm ngăn chặn hoặc phục hồi hoặc cải thiện hay giáo dục với mục đích cuối cùng là phòng ngừa trực tiếp hành vi phạm tội. Các BPHS phi hình phạt có ý nghĩa quan trọng đối với đối tượng bị áp dụng các biện pháp này, đối với xã hội cũng như nền tư pháp hình sự.

1. Các biện pháp hình sự phi hình phạt theo pháp luật hình sự Cộng hòa liên bang Đức

1.1. Về hệ thống các biện pháp hình sự phi hình phạt

Các BPHS phi hình phạt ở Đức được quy định tại Điều 45 Mục I và Mục VI Chương III Bộ luật Hình sự Đức năm 1998, sửa đổi, bổ sung năm 2022 (“BLHS Đức”) và các điều 5, 7 Chương I, các điều 9 đến 12 Chương II, các điều 13 đến 16, 16a Chương III Luật tòa thanh thiếu niên của Đức năm 1953, sửa đổi, bổ sung năm 2021 bao gồm: Một là, các biện pháp xử lý cải thiện và bảo đảm an toàn - Điều 61 BLHS Đức; hai là, hậu quả pháp lý kèm theo là bị mất khả năng đảm nhiệm chức trách - Điều 45 BLHS Đức; ba là, nhóm các BPHS phi hình phạt áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội gồm: (i) Các biện pháp giám sát (biện pháp bắt buộc tuân thủ các lệnh và biện pháp hỗ trợ giám sát) - Điều 9 Luật tòa thanh thiếu niên của Đức; (ii) Các biện pháp kỷ luật (biện pháp khiển trách, biện pháp bắt buộc phải đáp ứng các điều kiện, biện pháp lưu trú bắt buộc trong trung tâm đặc biệt dành cho thanh thiếu niên phạm tội) - Điều 13 Luật tòa thanh thiếu niên của Đức; (iii) Các biện pháp xử lý cải thiện và bảo đảm an toàn - Điều 7 Luật tòa thanh thiếu niên của Đức.

Trong đó, các biện pháp xử lý cải thiện và bảo đảm an toàn trong BLHS Đức bao gồm: Biện pháp lưu trú bắt buộc trong bệnh viện tâm thần; biện pháp lưu trú bắt buộc trong trại cai nghiện; biện pháp lưu trú bắt buộc trong trại bảo đảm an toàn; biện pháp quản chế; biện pháp thu hồi cấp phép lái xe; biện pháp cấm hành nghề. Đặc biệt, biện pháp lưu trú bắt buộc trong một trại cai nghiện cũng là một trong những biện pháp xử lý cải thiện và bảo đảm an toàn, được quy định tại Điều 61 BLHS Đức. Bởi lẽ, ảnh hưởng của chất kích thích (bao gồm rượu, đồ uống có cồn, ma túy và các chất kích thích khác) đã được chứng minh là một trong những nguyên nhân có thể dẫn tới hành vi phạm tội và đây cũng là vấn nạn nổi cộm ở Đức.

1.2. Về đối tượng bị áp dụng các biện pháp hình sự phi hình phạt

Đối tượng bị áp dụng các BPHS phi hình phạt tại Đức được phân loại thành ba nhóm: (i) Người phạm tội (bao gồm người đã thực hiện hành vi phạm tội thuộc một trong ba trường hợp sau: Trường hợp có đầy đủ năng lực trách nhiệm hình sự; trường hợp có năng lực lỗi mặc dù năng lực nhận thức hoặc năng lực điều khiển hành vi có thể bị mất tạm thời vì bị nghiện do sử dụng quá mức đồ uống có cồn hoặc các chất gây say khác - Điều 64 BLHS Đức; trường hợp năng lực lỗi hạn chế do mắc bệnh - Điều 21 và Điều 63 BLHS Đức (trường hợp này được giảm nhẹ trách nhiệm hình sự); (ii) Người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nhưng không phải chịu trách nhiệm hình sự do thuộc một trong hai trường hợp sau đây: Trường hợp mất năng lực lỗi do mắc bệnh (dẫn đến bị mất khả năng nhận thức hoặc bị mất khả năng điều khiển hành vi) trong khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội - Điều 20 và Điều 63 BLHS Đức; hoặc trường hợp mất năng lực nhận thức hoặc mất năng lực điều khiển hành vi vì bị nghiện do ảnh hưởng của đồ uống có cồn hoặc các chất gây say khác mà không phải do lỗi của mình gây ra trong khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội - Điều 64 BLHS Đức; (iii) Người chưa thành niên phạm tội.

1.3. Về điều kiện áp dụng và nội dung của các biện pháp hình sự phi hình phạt

Luật hình sự Đức quy định cụ thể về điều kiện áp dụng và nội dung của từng BPHS phi hình phạt; trong đó, đối với biện pháp lưu trú bắt buộc trong bệnh viện tâm thần và biện pháp lưu trú bắt buộc trong trại cai nghiện, khoản 4 Điều 67 BLHS Đức quy định thời gian áp dụng các biện pháp này được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù nhưng không được trừ quá 1/3 thời hạn chấp hành hình phạt tù. Bên cạnh đó, Điều 64 BLHS Đức đã phân định rõ các trường hợp áp dụng biện pháp lưu trú bắt buộc trong trại cai nghiện với vai trò là biện pháp hỗ trợ cho hình phạt hay trường hợp áp dụng biện pháp này với vai trò là biện pháp thay thế cho hình phạt. Ngoài ra, đối với biện pháp hỗ trợ giám sát thuộc nhóm các biện pháp giám sát áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, Điều 12 Luật tòa thanh thiếu niên của Đức quy định rằng sau khi xem xét kiến nghị của Văn phòng phúc lợi thanh thiếu niên của Đức, Tòa thanh thiếu niên của Đức có thể quyết định áp dụng loại hình hỗ trợ giám sát tại chính gia đình của người chưa thành niên phạm tội hoặc một gia đình khác. Cụ thể, Tòa thanh thiếu niên quyết định áp dụng loại hình hỗ trợ giám sát này nếu xét thấy việc áp dụng có thể thúc đẩy sự phát triển của người chưa thành niên phạm tội bằng cách kết hợp các hoạt động giáo dục và trị liệu với cuộc sống hàng ngày. Bên cạnh đó, biện pháp này phải phù hợp với độ tuổi và mức độ phát triển của người chưa thành niên phạm tội và khả năng cải thiện các điều kiện giáo dục trong gia đình.

2. Kinh nghiệm cho Việt Nam

2.1. Hoàn thiện quy định về hệ thống các biện pháp hình sự phi hình phạt

Thứ nhất, BLHS Việt Nam cần phân biệt rõ các BPHS phi hình phạt với hình phạt hay các biện pháp cưỡng chế khác có liên quan đến tội phạm; đồng thời, cần tiếp tục đa dạng hóa các biện pháp có bản chất của BPHS phi hình phạt trên cơ sở đáp ứng được các yêu cầu và nguyên tắc trong xây dựng hệ thống các BPHS phi hình phạt. Theo đó, tác giả đề xuất một Chương VI mới trong BLHS Việt Nam về “các biện pháp hình sự và các biện pháp cưỡng chế khác có liên quan đến tội phạm” (trên cơ sở hợp nhất Chương VI và Chương VII của BLHS Việt Nam năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017) với ba mục lần lượt là: Mục 1. Hình phạt; Mục 2. Các biện pháp hình sự phi hình phạt; và Mục 3. Các biện pháp cưỡng chế khác có liên quan đến tội phạm. Cụ thể, tại Mục 2. Các BPHS phi hình phạt trong Chương VI mới (theo đề xuất trên), cần sửa đổi, bổ sung một số nội dung sau:

- Bổ sung biện pháp lưu trú bắt buộc trong trại cai nghiện tại những điều luật về các BPHS phi hình phạt áp dụng đối với người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong BLHS Việt Nam năm 2015 trên cơ sở học hỏi kinh nghiệm của BLHS Đức. Bởi lẽ, ảnh hưởng của chất kích thích đã được chứng minh là một trong những nguyên nhân có thể dẫn tới hành vi phạm tội và đây cũng là một trong những vấn nạn nổi cộm ở nhiều quốc gia, trong đó có Đức và Việt Nam. Vì vậy, việc bổ sung biện pháp lưu trú bắt buộc trong trại cai nghiện của BLHS năm 2015 là cần thiết để tăng tính cưỡng chế và nâng cao hiệu quả trong việc phòng ngừa trực tiếp hành vi phạm tội.

- Sửa đổi thuật ngữ “bắt buộc chữa bệnh” quy định tại Điều 46 và các điều luật có liên quan trong BLHS năm 2015 thành thuật ngữ “chữa bệnh bắt buộc tại phân khu chuyên biệt của bệnh viện tâm thần”. Bởi lẽ, việc quy định thuật ngữ như vậy một mặt đúng với cấu trúc ngôn ngữ; mặt khác giúp quy định chi tiết, đầy đủ, thể hiện rõ địa điểm thực hiện biện pháp này để tạo thuận lợi cho thực tiễn áp dụng.

Ngoài ra, đối với các biện pháp khác không mang tính chất của các BPHS phi hình phạt (như: biện pháp khôi phục lại tình trạng ban đầu áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội; biện pháp tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm; biện pháp trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại và biện pháp buộc công khai xin lỗi áp dụng đối với cả người phạm tội và pháp nhân thương mại phạm tội) thì sẽ xếp ra Mục 3 trong Chương VI mới về “Các biện pháp cưỡng chế khác có liên quan đến tội phạm”.

Thứ hai, hiện nay, xu thế chung của rất nhiều quốc gia trên thế giới là xây dựng và phát triển riêng một hệ thống tư pháp người chưa thành niên và đa số những quy định về người chưa thành niên phạm tội đã được tập hợp thống nhất trong Luật tư pháp người chưa thành niên (hoặc văn bản luật có tên tương tự). Điển hình, Cộng hòa liên bang Đức đã có Luật tòa thanh thiếu niên của Đức năm 1953, sửa đổi, bổ sung năm 2021 quy định về các vấn đề liên quan đến người chưa thành niên nói chung và các BPHS phi hình phạt áp dụng đối với đối tượng này nói riêng. Vì vậy, tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm của Cộng hòa liên bang Đức, Việt Nam cần xây dựng một luật chuyên biệt, toàn diện về tư pháp người chưa thành niên để phù hợp với xu thế chung của các nước trên thế giới cũng như phù hợp với các cam kết quốc tế về quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên, góp phần khắc phục những bất cập, hạn chế đang tồn tại, đặc biệt là quy định pháp luật về các BPHS phi hình phạt áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Hơn nữa, điều này cũng thể hiện tư tưởng nhân đạo và tiến bộ, phù hợp với định hướng cải cách tư pháp, góp phần nâng cao hiệu quả phòng ngừa hành vi phạm tội của người chưa thành niên và thúc đẩy việc tái hòa nhập cộng đồng của họ. Cụ thể, nếu Việt Nam thông qua Luật tư pháp người chưa thành niên, cần chuyển các quy định liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội trong BLHS năm 2015, trong đó có các quy định về các BPHS phi hình phạt áp dụng đối với đối tượng này sang Luật tư pháp người chưa thành niên.

2.2. Hoàn thiện quy định về đối tượng bị áp dụng các biện pháp hình sự phi hình phạt

Thứ nhất, BLHS năm 2015 cần tiếp tục quy định các đối tượng bị áp dụng các BPHS phi hình phạt như đã đề cập ở trên với những lý do tương ứng như sau: Trước hết, cần tiếp tục quy định người dưới 18 tuổi phạm tội là một trong những đối tượng bị áp dụng các BPHS phi hình phạt và trường hợp người dưới 18 tuổi phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự không chỉ phụ thuộc vào tuổi của người đó mà còn phải căn cứ vào từng loại tội phạm cụ thể mà họ thực hiện. Lý do của việc tiếp tục quy định điều này là để đáp ứng nguyên tắc nhân đạo và bảo đảm tính minh bạch trong xử lý người chưa thành niên phạm tội theo tinh thần của Hiến pháp và Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em. Bên cạnh đó, cần tiếp tục quy định đối tượng bị áp dụng các BPHS phi hình phạt bao gồm: (i) Người phạm tội thuộc một trong hai trường hợp sau: Người phạm tội trong khi có đầy đủ năng lực trách nhiệm hình sự nhưng trước khi bị kết án đã mắc bệnh tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình; hoặc người đang chấp hành hình phạt tù mà bị bệnh tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình; (ii) Người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nhưng không phải chịu trách nhiệm hình sự do mắc bệnh tâm thần hoặc một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi trong khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội; (iii) Pháp nhân thương mại phạm tội. Bởi lẽ, việc tiếp tục quy định về các đối tượng nêu trên là hoàn toàn phù hợp với lý luận về các BPHS phi hình phạt. Đặc biệt, những quy định liên quan đến trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại trong BLHS Việt Nam hiện hành là phù hợp lý luận về trách nhiệm hình sự của pháp nhân và có một số quan điểm cho rằng đây chính là xu thế tất yếu trong sự phát triển của luật hình sự. Đồng thời, gần đây, Đức đã có Dự thảo Luật áp dụng trách nhiệm hình sự đối với doanh nghiệp và các đơn vị khác. Vì vậy, có thể nhận định rằng, xu hướng quy định pháp nhân phải chịu trách nhiệm hình sự là một trong những đối tượng bị áp dụng các BPHS phi hình phạt đang ngày càng phát triển trên thế giới; do đó, Việt Nam cần tiếp tục phát huy theo xu hướng tiến bộ này.

Thứ hai, liên quan đến việc bổ sung các đối tượng bị áp dụng các BPHS phi hình phạt trong quy định của BLHS Việt Nam: Để góp phần tối ưu hóa mục đích phòng ngừa qua tác động trực tiếp đến các yếu tố thuộc nguyên nhân của hành vi phạm tội như do ảnh hưởng của chất kích thích hoặc do bệnh tâm thần, một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, trên cơ sở học hỏi kinh nghiệm luật hình sự Đức, BLHS Việt Nam hiện hành cần bổ sung thêm các đối tượng bị áp dụng các BPHS phi hình phạt là người phạm tội trong các trường hợp sau: (i) Trường hợp có năng lực lỗi mặc dù năng lực nhận thức hoặc năng lực điều khiển hành vi có thể bị mất tạm thời do sử dụng chất kích thích thì BPHS phi hình phạt có vai trò là biện pháp hỗ trợ cho hình phạt (điều này là hoàn toàn phù hợp với Điều 13 BLHS năm 2015 quy định người phạm tội trong tình trạng mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình do dùng rượu, bia hoặc chất kích thích mạnh khác, thì vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự); (ii) Trường hợp năng lực lỗi hạn chế do mắc bệnh (trường hợp này được giảm nhẹ trách nhiệm hình sự) thì BPHS phi hình phạt có vai trò là biện pháp hỗ trợ cho hình phạt. Đồng thời, BLHS năm 2015 cũng cần quy định thêm đối tượng bị áp dụng các BPHS phi hình phạt là người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nhưng không phải chịu trách nhiệm hình sự do bị mất năng lực nhận thức hoặc mất năng lực điều khiển hành vi vì bị nghiện do ảnh hưởng của chất kích thích mà không phải do lỗi của mình gây ra trong khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội.

2.3. Hoàn thiện quy định về điều kiện áp dụng và nội dung của các biện pháp hình sự phi hình phạt

Để khắc phục một số hạn chế trong quy định của BLHS năm 2015 về BPHS phi hình phạt cũng như nâng cao hiệu quả áp dụng từng BPHS phi hình phạt, cần quy định thêm về điều kiện áp dụng và nội dung của một số BPHS phi hình phạt sau khi đã sửa đổi hoặc bổ sung quy định về hệ thống các BPHS phi hình phạt như đã phân tích ở Mục 2.1. trong bài viết này.

Thứ nhất, sửa đổi Điều 49 BLHS năm 2015 về điều kiện áp dụng và nội dung của biện pháp bắt buộc chữa bệnh: Tiếp thu kinh nghiệm của luật hình sự Đức, cần sửa đổi Điều 49 BLHS năm 2015 để khắc phục những bất cập trong quy định hiện hành về thời gian bắt buộc chữa bệnh được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù, tránh tình trạng lợi dụng “kẽ hở” của quy định này, làm giả kết quả giám định tâm thần để giúp người phạm tội giảm thời hạn hoặc không phải chấp hành hình phạt tù. Theo đó, BLHS năm 2015 cần bỏ quy định “thời gian bắt buộc chữa bệnh được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù” tại Điều 49 hoặc sửa đổi theo hướng: “thời gian chữa bệnh bắt buộc không được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù” hoặc “thời gian chữa bệnh bắt buộc được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù nhưng không được trừ quá 1/3 (một phần ba) thời hạn chấp hành hình phạt tù” tại khoản 2 và khoản 3 Điều 49 BLHS năm 2015.

Thứ hai, đề xuất bổ sung quy định về điều kiện áp dụng và nội dung của biện pháp lưu trú bắt buộc trong một trại cai nghiện: Bên cạnh việc bổ sung biện pháp lưu trú bắt buộc trong một trại cai nghiện vào hệ thống các BPHS phi hình phạt trong BLHS năm 2015 với những lý do đã phân tích tại Mục 2.1, cũng cần bổ sung quy định tương ứng về điều kiện áp dụng và nội dung cụ thể để thực thi và nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp này trên thực tế. Theo đó, cần phân định rõ các trường hợp áp dụng biện pháp này với vai trò là biện pháp hỗ trợ cho hình phạt hay trường hợp áp dụng biện pháp này với vai trò là biện pháp thay thế cho hình phạt.

Thứ ba, đề xuất sửa đổi, bổ sung quy định về điều kiện áp dụng và nội dung của các biện pháp giám sát, giáo dục áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự: Có thể thấy, việc giao trách nhiệm giám sát, giáo dục người chưa thành niên phạm tội cho một số gia đình có phương pháp giám sát, giáo dục không tốt có thể không đảm bảo rằng hành vi phạm tội của người chưa thành niên sẽ không tiếp diễn. Do vậy, luật hình sự Việt Nam cần quy định theo hướng mở rộng các chủ thể phối hợp, hỗ trợ giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội tương tự như luật hình sự Đức. Cụ thể, cần bổ sung quy định trong văn bản hướng dẫn thi hành các biện pháp giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự về trách nhiệm giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội theo đúng thứ tự ưu tiên như sau: (1) Tòa án chỉ giao trách nhiệm giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội cho gia đình của họ nếu xét thấy gia đình đó đáp ứng đủ các điều kiện để thực hiện trách nhiệm giám sát, giáo dục và người dưới 18 tuổi phạm tội đồng ý; (2) Trong trường hợp xét thấy gia đình của người dưới 18 tuổi phạm tội không đáp ứng đủ điều kiện để thực hiện trách nhiệm giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội, Tòa án chỉ có thể giao trách nhiệm đó cho gia đình khác như gia đình của ông bà nội, ông bà ngoại, bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột hay những người thân thích khác (sau đây gọi là “gia đình của người thân thích”) nếu gia đình đó đáp ứng đủ các điều kiện để thực hiện trách nhiệm giám sát, giáo dục và cả gia đình đó cũng như người dưới 18 tuổi phạm tội đồng ý; (3) Trong trường hợp Tòa án xét thấy gia đình của người dưới 18 tuổi phạm tội và gia đình của người thân thích không đáp ứng đủ điều kiện thực hiện trách nhiệm giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội thì Tòa án chỉ có thể giao trách nhiệm đó cho một người hay tổ chức khác nếu người hay tổ chức đó đáp ứng đủ điều kiện để thực hiện trách nhiệm giám sát, giáo dục và cả người hay tổ chức đó cũng như người dưới 18 tuổi phạm tội đồng ý. Trong đó, điều kiện để có thể thực hiện trách nhiệm giám sát, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội là gia đình, người hay tổ chức có đủ khả năng trong việc thúc đẩy sự phát triển của người dưới 18 tuổi phạm tội bằng cách kết hợp các hoạt động giáo dục và trị liệu với cuộc sống hàng ngày phù hợp với độ tuổi và mức độ phát triển của người dưới 18 tuổi phạm tội và khả năng cải thiện các điều kiện giáo dục trong gia đình.

ThS. Đỗ Thị Ánh Hồng