Về việc triệu tập Kiểm sát viên và Điều tra viên đến phiên tòa xét xử vụ án hình sự

Cơ sở của việc triệu tập Điều tra viên và Kiểm sát viên đến phiên tòa xét xử vụ án hình sự

Điều 296 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2021 (gọi tắt là BLTTHS năm 2015) quy định: “Trong quá trình xét xử, khi xét thấy cần thiết, Hội đồng xét xử có thể triệu tập Điều tra viên, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng đã thụ lý, giải quyết vụ án và những người khác đến phiên tòa để trình bày các vấn đề liên quan đến vụ án”. Đây là quy định mới của BLTTHS năm 2015, việc bổ sung quy định này xuất phát từ vị trí, vai trò của Kiểm sát viên, Điều tra viên trong hoạt động điều tra, truy tố vụ án hình sự, cụ thể:

Trong tố tụng hình sự, Viện kiểm sát có chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật. Ở giai đoạn điều tra, Kiểm sát viên thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tiến hành các hoạt động điều tra, kết thúc điều tra của Điều tra viên như: Hoạt động đề ra yêu cầu điều tra; trực tiếp tiến hành các hoạt động điều tra; trực tiếp tham gia vào các hoạt động điều tra của Điều tra viên, sự tham gia được thể hiện bằng chữ ký của Kiểm sát viên tại các biên bản điều tra hoặc là hành vi trao đổi trực tiếp giữa Kiểm sát viên với Điều tra viên; hoạt động ban hành các loại văn bản sau khi xử lý thông tin về hoạt động điều tra vụ án trên cơ sở trực tiếp kiểm sát hoạt động điều tra hoặc trên cơ sở nghiên cứu hồ sơ; kiểm sát việc lập hồ sơ vụ án của Cơ quan điều tra... nhằm đảm bảo các hoạt động, quyết định tố tụng của Cơ quan điều tra là hợp pháp; đảm bảo các thuộc tính của chứng cứ thu thập có ý nghĩa đối với việc giải quyết vụ án hình sự. Ngoài trực tiếp thực hiện những hành vi hoặc ban hành các văn bản tố tụng; hoạt động của Kiểm sát viên trong tố tụng hình sự còn được thực hiện dưới hình thức báo cáo, đề xuất Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát khi pháp luật không quy định trực tiếp thẩm quyền thực hiện các hoạt động tố tụng hoặc thẩm quyền ban hành các quyết định tố tụng như quyết định phê chuẩn, quyết định khởi tố bị can, quyết định phê chuẩn lệnh tạm giam, quyết định gia hạn thời hạn điều tra, quyết định phê chuẩn áp dụng biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt; kiến nghị khắc phục vi phạm...

Ở giai đoạn truy tố, Kiểm sát viên tiến hành các hoạt động nghiên cứu hồ sơ, kiểm tra các chứng cứ buộc tội, gỡ tội, căn cứ pháp lý… hoặc trực tiếp tiến hành các hoạt động điều tra để củng cố tài liệu, chứng cứ, làm tăng thêm cơ sở và căn cứ cho việc báo cáo, đề xuất lãnh đạo ra các quyết định tố tụng quan trọng trong giai đoạn này. Có thể thấy, Kiểm sát viên là chủ thể tham gia tất cả các hoạt động thu thập chứng cứ, ban hành các quyết định tố tụng hoặc thực hiện các hành vi tố tụng của Viện kiểm sát và là người nắm rõ nhất về nội dung cũng như trình tự thực hiện, thu thập các chứng cứ trong vụ án hình sự.

Điều tra viên có nhiệm vụ lập hồ sơ vụ án và trực tiếp tiến hành các biện pháp nhằm thu thập đầy đủ tài liệu, chứng cứ; trực tiếp tiến hành các biện pháp điều tra theo quy định của BLTTHS. Trong quá trình điều tra, thu thập chứng cứ thì Điều tra viên là chủ thể được tiếp cận sớm nhất với sự việc phạm tội, là người trực tiếp phát hiện, ghi nhận, thu giữ các tài liệu, đồ vật, dấu vết, nắm rõ các tình tiết cũng như quá trình thu thập chứng cứ của vụ án. Điều tra viên luôn giữ vị trí, vai trò quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả, chất lượng và tính khách quan, chính xác của các tài liệu, chứng cứ được thu thập.

Như vậy, Kiểm sát viên và Điều tra viên là các chủ thể nắm rõ nhất về các tài liệu, chứng cứ thu thập được và trình tự thủ tục thu thập; đồng thời cũng là những người trực tiếp thực hiện hoặc đề xuất ban hành các quyết định tố tụng nên chỉ có họ mới có thể nêu ra được những ý kiến, quan điểm của mình về quá trình điều tra, thu thập chứng cứ và buộc tội một cách chính xác, khách quan nhất.

Điều 317 BLTTHS năm 2015 quy định: “Khi xét thấy cần thiết, Hội đồng xét xử tự mình hoặc theo đề nghị của người tham gia tố tụng yêu cầu Điều tra viên, Kiểm sát viên, người khác có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng trình bày ý kiến để làm rõ những quyết định, hành vi tố tụng trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử”. Sự có mặt của Kiểm sát viên, Điều tra viên tại phiên tòa hình sự và việc họ trình bày ý kiến làm rõ những quyết định, hành vi tố tụng của họ trong giai đoạn điều tra, truy tố là cơ sở quan trọng để Tòa án, cụ thể ở đây là Hội đồng xét xử (HĐXX) thực hiện một trong những nhiệm vụ của mình khi xét xử là xem xét, kết luận về tính hợp pháp của các hành vi, quyết định tố tụng do Kiểm sát viên, Điều tra viên ban hành, thực hiện hoặc chứng cứ, tài liệu do những người này thu thập; trên cơ sở đó có thể đánh giá về các chứng cứ để có thể đưa ra phán quyết khách quan, toàn diện và đúng pháp luật.

Do đó, việc bổ sung quy định về triệu tập Kiểm sát viên, Điều tra viên và Cán bộ điều tra có mặt tại phiên tòa hình sự để trình bày ý kiến về các vấn đề liên quan đến vụ án tại BLTTHS năm 2015 là hợp lý, đáp ứng yêu cầu thực tiễn giải quyết vụ án hình sự cũng như các vấn đề lý luận về đảm bảo nguyên tắc tranh tụng trong xét xử.

Vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các quy định về triệu tập Kiểm sát viên và Điều tra viên tại phiên tòa hình sự

Một là, về địa vị pháp lý của Điều tra viên và Kiểm sát viên được triệu tập đến phiên tòa hình sự. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã phân chia các chủ thể tham gia phiên tòa thành hai nhóm, bao gồm người có thẩm quyền tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng. Vậy Điều tra viên và Kiểm sát viên khi được triệu tập đến phiên tòa thì có địa vị pháp lý như thế nào?

Tại Chương III BLTTHS năm 2015 quy định về các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng và người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, trong đó có Kiểm sát viên và Điều tra viên. Tuy nhiên, không thể coi Kiểm sát viên (không được phân công tiến hành tố tụng tại phiên tòa hình sự) và Điều tra viên được triệu tập đến phiên tòa là người tiến hành tố tụng. Người tiến hành tố tụng được hiểu là những người được phân công, có nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm khi tiến hành các hoạt động trong một giai đoạn tố tụng nhất định.

Điều 55 BLTTHS năm 2015 liệt kê người tham gia tố tụng trong các giai đoạn tố tụng hình sự bao gồm 20 nhóm khác nhau không bao gồm Điều tra viên và Kiểm sát viên được triệu tập đến phiên tòa. Mặc dù Kiểm sát viên và Điều tra viên được triệu tập đến phiên tòa để trình bày về những vấn đề liên quan đến vụ án, nhưng tư cách tố tụng của họ không giống với người làm chứng hoặc người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. Theo Điều 317 BLTTHS năm 2015 thì khi cần thiết hoặc theo đề nghị của người tham gia tố tụng thì HĐXX yêu cầu Kiểm sát viên, Điều tra viên chỉ trình bày ý kiến làm rõ những quyết định, hành vi tố tụng của mình và họ không có nghĩa vụ phải trả lời câu hỏi của người tham gia tố tụng và người tiến hành tố tụng về những vấn đề khác, không có các nghĩa vụ và quyền của người làm chứng hoặc người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan.

Như vậy, có thể thấy, các quy định hiện nay của BLTTHS năm 2015 chưa xác định được địa vị pháp lý của Kiểm sát viên và Điều tra viên khi được triệu tập tham gia phiên tòa hình sự, làm phát sinh các vấn đề khác liên quan như: Vị trí chỗ ngồi của Kiểm sát viên, Điều tra viên được triệu tập tại phiên tòa; trang phục của họ khi có mặt tại phiên tòa và quyền, nghĩa vụ của họ khi được triệu tập.

Hai là, về các hoạt động của Kiểm sát viên, Điều tra viên khi được triệu tập đến phiên tòa. Bộ luật Tố tụng hình sự hiện hành chưa có các quy định cụ thể về quyền và nghĩa vụ của Kiểm sát viên, Điều tra viên khi được triệu tập đến phiên tòa cũng như các quy định về hoạt động của các chủ thể này tại phiên tòa. Các điều 296, 317 BLTTHS năm 2015 quy định Kiểm sát viên và Điều tra viên được triệu tập đến phiên tòa để trình bày về những vấn đề liên quan đến vụ án; trình bày ý kiến để làm rõ những quyết định, hành vi tố tụng trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử. Như vậy, trong trường hợp sau khi Kiểm sát viên và Điều tra viên được triệu tập phát biểu ý kiến nhưng có những vấn đề chưa được làm rõ thì HĐXX có quyền hỏi để làm rõ hay không bởi Điều 307 BLTTHS năm 2015 về trình tự hỏi không quy định về việc hỏi Kiểm sát viên, Điều tra viên được triệu tập đến phiên tòa. Ngoài ra, trong quá trình Kiểm sát viên và Điều tra viên được triệu tập trình bày ý kiến của mình, nếu người tham gia tố tụng khác không đồng ý mà có ý kiến phản bác thì họ có buộc phải tham gia tranh luận để làm rõ hay nội dung mà họ đang phát biểu hay không? Thực tế đã xảy ra không ít các tình huống trên gây khó khăn trong hoạt động giải quyết vụ án nói chung và hoạt động xét xử của Tòa án và hoạt động thực hành quyền công tố, kiểm sát xét xử của Viện kiểm sát nói riêng.

Ba là, các quy định của BLTTHS năm 2015 về triệu tập Kiểm sát viên và Điều tra viên đến phiên tòa hình sự còn mang tính chất định tính, phụ thuộc vào nhận thức chủ quan của người tiến hành tố tụng, chưa được cụ thể hóa dẫn đến việc áp dụng pháp luật không thống nhất. Theo Điều 296 BLTTHS năm 2015 thì khi “xét thấy cần thiết” thì HĐXX triệu tập Điều tra viên và những người khác đến phiên tòa. Hiện nay vẫn chưa có văn bản hướng dẫn cụ thể về thế nào là trường hợp được coi là “xét thấy cần thiết”. Thực tế đã phát sinh trường hợp có sự tùy tiện khi áp dụng, có những trường hợp xét thấy đã đủ cơ sở để kết luận về tính hợp pháp của các hành vi, quyết định tố tụng và tài liệu chứng cứ được thu thập, tuy nhiên HĐXX vẫn tiến hành triệu tập Điều tra viên và Kiểm sát viên đến phiên tòa. Việc triệu tập đã gây ra sự gián đoạn trong việc thực hiện công tác cũng như tác động xấu đến tâm lý của họ hoặc trường hợp người bào chữa lợi dụng quy định này để kéo dài thời hạn giải quyết vụ án. Cũng có một số trường hợp, mặc dù bị cáo và người bào chữa của họ có yêu cầu Tòa án triệu tập Điều tra viên, Kiểm sát viên đến phiên tòa nhưng HĐXX lại từ chối vì cho rằng “chưa cần thiết”, gây ảnh hưởng đến quyền bào chữa của bị cáo. Bên cạnh đó, khái niệm “những vấn đề liên quan đến vụ án” quy định tại Điều 296 BLTTHS năm 2015 cũng chưa được hướng dẫn cụ thể, rõ ràng gây khó khăn cho Kiểm sát viên, Điều tra viên khi tham gia phiên tòa.

Bốn là, quy định về triệu tập Kiểm sát viên và Điều tra viên đến phiên tòa hình sự là một trong những quy định mới của BLTTHS năm 2015; có ý nghĩa quan trọng trong việc đảm bảo tranh tụng và giải quyết vụ án một cách khách quan, nhanh chóng; sự có mặt của Kiểm sát viên và Điều tra viên sẽ hỗ trợ cho HĐXX trong việc nhận định, đánh giá về tính hợp pháp của các hành vi, quyết định tố tụng, chứng cứ do Kiểm sát viên, Điều tra viên thực hiện hoặc đề xuất thực hiện xuyên suốt các giai đoạn giải quyết vụ án hình sự. Tuy nhiên, hiện nay BLTTHS năm 2015 vẫn chưa quy định các chế tài để đảm bảo sự có mặt của họ trong trường hợp được Tòa án triệu tập hợp lệ nhưng lại không có mặt mà không có lý do chính đáng hoặc không vì trở ngại khách quan. Đồng thời, chưa quy định biện pháp xử lý trong trường hợp Kiểm sát viên, Điều tra viên được triệu tập đến phiên tòa nhưng vắng mặt mà việc vắng mặt của họ ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án, đưa ra phán quyết một cách khách quan, chính xác hoặc trong trường hợp tại phiên tòa phát sinh căn cứ cần thiết phải triệu tập Kiểm sát viên, Điều tra viên đến phiên tòa để những người này trình bày ý kiến làm rõ về tính hợp pháp các hành vi do mình thực hiện hoặc các văn bản tố tụng do mình ban hành hoặc các chứng cứ do mình thu thập.

Một số đề xuất, kiến nghị

Thứ nhất, cần bổ sung quy định của BLTTHS năm 2015 về xác định địa vị pháp lý của Kiểm sát viên, Điều tra viên đã thụ lý giải quyết vụ án ở giai đoạn khởi tố, điều tra và truy tố được Tòa án triệu tập; cần bổ sung vào Điều 297 quy định về hoãn phiên tòa vì lý do Kiểm sát viên, Điều tra viên được triệu tập nhưng vắng mặt mà việc vắng mặt của họ ảnh hưởng nghiêm trọng đến việc giải quyết vụ án; bổ sung quy định về trình tự, thủ tục hỏi của HĐXX đối với Kiểm sát viên và Điều tra viên về những vấn đề liên quan đến hành vi, quyết định tố tụng do họ ban hành hoặc đề xuất ban hành và tính hợp pháp của các chứng cứ mà họ đã thu thập, kiểm sát việc thu thập tại Điều 397.

Bên cạnh đó, trên cơ sở các quy định tại Điều 296, Điều 317 BLTTHS năm 2015 và tham khảo các quy định về quyền và nghĩa vụ của người giám định, người định giá tài sản, cần nghiên cứu bổ sung quy định về quyền và nghĩa vụ của Kiểm sát viên, Điều tra viên khi được triệu tập đến phiên tòa hình sự để tạo cơ sở pháp lý để những chủ thể này thực hiện và pháp luật được áp dụng thống nhất, đồng thời đảm bảo thực hiện nguyên tắc tranh tụng trong xét xử và đảm bảo giải quyết chính xác, nhanh chóng vụ án hình sự.

Thứ hai, cần cụ thể hóa cụm từ “xét thấy cần thiết” quy định tại các điều 296, 317 BLTTHS năm 2015 để làm căn cứ triệu tập Kiểm sát viên, Điều tra viên và hướng dẫn chi tiết “các vấn đề liên quan đến vụ án” mà Kiểm sát viên, Điều tra viên được triệu tập cần trình bày. Theo quan điểm của chúng tôi, các trường hợp được xem là cần thiết phải triệu tập Kiểm sát viên và Điều tra viên đến phiên tòa để họ trình bày những vấn đề về những quyết định, hành vi tố tụng của mình trong các giai đoạn tố tụng là những trường hợp trong quá trình Tòa án nghiên cứu hồ sơ ở giai đoạn chuẩn bị xét xử hoặc tại phiên tòa mà có nghi ngờ, có khiếu nại, tố cáo về tính khách quan, hợp pháp của các chứng cứ được thu thập, các quyết định tố tụng và hành vi tố tụng liên quan đến ý thức chủ quan của Kiểm sát viên, Điều tra viên; bị cáo, người bào chữa của bị cáo hoặc người tham gia tố tụng khác có ý kiến, khiếu nại cơ quan tố tụng có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng gây ảnh hưởng đến quyền lợi của họ hoặc trường hợp cần làm rõ nội dung chứng cứ do Kiểm sát viên, Điều tra viên thu thập hoặc văn bản tố tụng do họ ban hành, đề xuất ban hành thì Thẩm phán chủ tọa phiên tòa, HĐXX tự mình hoặc theo đề nghị của bị cáo, người bào chữa của bị cáo hoặc người tham gia tố tụng khác tiến hành triệu tập.

Thứ ba, để đảm bảo sự có mặt của Kiểm sát viên và Điều tra viên khi được triệu tập thì tại khoản 2 Điều 127 BLTTHS năm 2015 về biện pháp cưỡng chế dẫn giải cần bổ sung đối tượng là Kiểm sát viên và Điều tra viên không có mặt theo giấy triệu tập mà không vì lý do chính đáng hoặc trở ngại khách quan; đồng thời cần bổ sung nội dung “trong trường hợp Kiểm sát viên, Điều tra viên vắng mặt không vì lý do chính đáng hoặc trở ngại khách quan thì áp dụng biện pháp dẫn giải”.

Thứ tư, về hình thức và vị trí ngồi của Kiểm sát viên, Điều tra viên khi được triệu tập tham gia phiên tòa: Cần sớm ban hành văn bản quy phạm pháp luật quy định về trang phục cũng như vị trí chỗ ngồi của Kiểm sát viên và Điều tra viên khi được triệu tập đến phiên tòa. Theo chúng tôi, khi được triệu tập đến phiên tòa thì Kiểm sát viên và Điều tra viên trình bày ý kiến, trả lời câu hỏi về hoạt động tố tụng của mình trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố là họ đang giải trình về công tác của bản thân về những hoạt động họ thực hiện nhân danh Nhà nước, được phân công theo quy định của pháp luật; vì vậy, khi tham gia phiên tòa thì những người này phải mang đồng phục theo quy định.

Ngoài ra, cần quy định khi tham gia phiên tòa hình sự thì Kiểm sát viên, Điều tra viên được triệu tập chỉ trình bày và trả lời những nội dung nhằm làm rõ các căn cứ, cơ sở mà họ đã tiến hành hoặc đề xuất thực hiện các hành vi tố tụng và ban hành các văn bản tố tụng; tập trung phân tích, trình bày những luận điểm nhằm chứng minh kết quả điều tra là hợp pháp hoặc làm rõ nội dung chứng cứ, biên bản tố tụng. Nói cách khác, tại phiên tòa những người này chỉ trình bày nội dung chứng minh hoạt động tố tụng của mình là đúng pháp luật và làm rõ nội dung chứng cứ, tài liệu, và không tham gia tranh luận với những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng khác bởi nếu tham gia tranh luận sẽ dẫn đến sự chồng chéo nhiệm vụ, đồng nhất tư cách tố tụng với Kiểm sát viên được phân công thực hành quyền công tố và kiểm sát xét xử tại phiên tòa.