Giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện quy định của pháp luật về quảng cáo thương mại

1. Tình hình hoạt động quảng cáo thương mại

Hoạt động quảng cáo thương mại ở các thành phố lớn trong phạm vi cả nước trong những năm gần đây phát triển mạnh mẽ về quy mô và tính chất đã có tác động lớn đến nền kinh tế của đất nước, cũng như mọi lĩnh vực khác của đời sống xã hội. Theo số liệu từ Cục thống kê Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy, năm 2019, thành phố có tổng cộng 5.497 doanh nghiệp đăng ký hoạt động trong lĩnh vực quảng cáo; trong đó, có 5.368 doanh nghiệp là doanh nghiệp ngoài nhà nước, chiếm tỉ lệ lớn là 97% và 129 doanh nghiệp có vốn đầu tư từ nước ngoài, chiếm 3% tổng số doanh nghiệp trong ngành. Tổng doanh thu của ngành quảng cáo đạt 51.063 tỉ đồng; trong đó, doanh thu từ quảng cáo trên các phương tiện truyền thông đại chúng chiếm 26.7%, đạt 13.684 tỉ đồng; doanh thu từ quảng cáo trên internet đạt 40% tổng doanh thu với mức 20.496 tỉ đồng và doanh thu từ quảng cáo ngoài trời chiếm 25.4%, đạt 12.975 tỉ đồng. Tỉ lệ đóng góp của ngành quảng cáo là 1,66% GRDP của thành phố năm 2010 và giảm nhẹ xuống 1,65% GRDP vào năm 2015, nhưng lại tăng lên mức 1,81% vào năm 2019. Sự tăng trưởng này thể hiện một xu hướng tích cực trong đóng góp của ngành quảng cáo vào sự phát triển kinh tế địa phương.

Tuy nhiên, phân tích từ số liệu kiểm tra, khảo sát của địa phương, ước tính số biển hiệu, bảng quảng cáo vi phạm các quy định trên địa bàn thành phố vào khoảng 34%. Cụ thể như sau:

- Sử dụng hình ảnh của cá nhân, tổ chức để quảng cáo khi chưa được sự đồng ý của cá nhân, tổ chức đó: Sự sáng tạo trong việc sử dụng hình ảnh, tận dụng ảnh hưởng của những người nổi tiếng để quảng cáo sản phẩm hay thương hiệu đã trở thành một chiến lược marketing phổ biến và được ưa chuộng. Thực tế cho thấy, không nhiều doanh nghiệp có sự hiểu biết đầy đủ về các quyền và nghĩa vụ khi sử dụng hình ảnh cá nhân trong quảng cáo, đặc biệt là về các hậu quả pháp lý có thể phát sinh khi thực hiện quảng cáo một cách không đúng đắn. Nhiều trường hợp quảng cáo này không có sự đồng ý của cá nhân, vi phạm khoản 8 Điều 109 Luật thương mại năm 2005 và khoản 8 Điều 2 Luật quảng cáo liên quan đến việc sử dụng hình ảnh cá nhân mà không có sự đồng ý của người đó.

- Vi phạm pháp luật về cạnh tranh: Thực tế cho thấy, một trong những hành vi vi phạm phổ biến nhất của quảng cáo không lành mạnh là người quảng cáo thường cung cấp thông tin đánh lừa hoặc sử dụng ngôn ngữ mơ hồ, nội dung không trung thực, gây hiểu lầm cho khách hàng về tính năng và công dụng của sản phẩm hoặc dịch vụ, nhất là thực phẩm chức năng. Dạng quảng cáo này thường núp bóng các bài quảng cáo hoặc bài phát biểu của những chuyên gia nổi tiếng chia sẻ những lời khuyên sử dụng sản phẩm trong các chương trình tư vấn sức khỏe hoặc tâm lý.

Một dạng khác của quảng cáo này được thực hiện thông qua hoạt động tài trợ cho các chương trình “game show”, những cuộc thi, những chương trình thực tế được phát sóng hằng ngày trên báo hình. Đặc trưng của chương trình này là mời các chuyên gia có uy tín và trong mỗi thông điệp đa phần có “hàm ý” nhắc đến sản phẩm cần quảng cáo... Từ đó, tạo nên một sự nhầm lẫn lớn cho người tiêu dùng về sản phẩm được quảng cáo, tài trợ.

- Về quảng cáo thuốc lá: Pháp luật đã cấm quảng cáo, khuyến mại và tài trợ thuốc lá. Tuy nhiên, những quy định cấm chưa được chặt chẽ nên các hãng thuốc lá vẫn tìm mọi cách để lách luật dưới danh nghĩa tài trợ nhân đạo xây dựng trường học, di tích lịch sử, nhà tình nghĩa; ủng hộ trẻ em có hoàn cảnh khó khăn và người tàn tật, ủng hộ nhân dân một số vùng, quốc gia; hỗ trợ đội bóng đá, các chương trình nghệ thuật, giúp đồng bào bị lũ lụt, hỗ trợ nông dân trồng thuốc lá...

- Vi phạm thuần phong mỹ tục: Trong số các quảng cáo hiện nay, có nhiều quảng cáo có nội dung không phù hợp với văn hóa, đạo đức và thuần phong mỹ tục của dân tộc.

- Quảng cáo trên các phương tiện báo chí, website: Đây là môi trường mà ngành công nghiệp quảng cáo đang tìm cách khai thác triệt để hiệu quả của nó. Nhiều chuyên gia nhận định, với sức mạnh của công nghệ, thị trường này sẽ còn tiếp tục tăng trưởng và phát triển mạnh trong tương lai. Trong khi truyền hình giới hạn thời lượng hoặc báo in hạn chế về diện tích thì website có thể tạo ra một không gian chứa đựng thông tin bất tận theo ý muốn. Tuy nhiên, vấn đề quản lý các quảng cáo hiển thị được đưa lên trên các website là không đơn giản.

Thời gian gần đây xuất hiện tình trạng quảng cáo, bán hàng trực tuyến nhiều mặt hàng liên quan đến sức khỏe nhưng không công bố, không đăng ký với các cơ quan quản lý nhà nước. Ðáng chú ý, nhiều đối tượng sử dụng mạng xã hội, thậm chí sử dụng cả một số nhân vật có ảnh hưởng tới công chúng để quảng cáo thực phẩm chức năng. Những người tham gia vào các quảng cáo này đa số không nhận thức đầy đủ các quy định của pháp luật.

Một vi phạm cũng khá phổ biến là các doanh nghiệp vi phạm quảng cáo trên các trang thông tin điện tử, mạng xã hội. Việc quản lý các trang thông tin điện tử, mạng xã hội không thuộc thẩm quyền của Bộ Y tế, nên khi phát hiện các vi phạm, Cục An toàn thực phẩm đã phối hợp, đôn đốc các cơ quan chức năng xử lý; đồng thời yêu cầu các doanh nghiệp, trang thông tin điện tử quảng cáo thực phẩm chức năng sai phạm phải gỡ bỏ nội dung quảng cáo không đúng và đưa thông tin cảnh báo công khai tới người tiêu dùng. Tuy nhiên thực tế, việc xử lý của cơ quan chức năng (Bộ Thông tin và Truyền thông) cũng rất khó vì nhiều trang thông tin điện tử có máy chủ đặt tại nước ngoài.

Khi mật độ sử dụng internet tại Việt Nam và trên thế giới tăng cao, việc kinh doanh và quảng cáo trên nền tảng phương tiện truyền thông xã hội đã tràn lan nhanh chóng. Các chủ thể tham gia vào hoạt động quảng cáo trên mạng xã hội phần lớn mang tính tự phát, còn thiếu hiểu biết về pháp luật. Đây cũng là một trong những nguyên nhân dẫn tới tình trạng hoạt động quảng cáo mạng xã hội có nhiều bất cập và gây ra những tiềm ẩn rủi ro cho các bên tham gia. Các chủ thể tham gia hoạt động quảng cáo thương mại trực tuyến cụ thể như lựa chọn hàng hóa, giao dịch thanh toán, thiết lập quảng cáo và thực hiện các hoạt động quảng cáo thương mại, nghĩa vụ thuế với cơ quan nhà nước... đều có thể vi phạm các quy định của pháp luật mà các chủ thể không được biết, không muốn biết hoặc không thể biết.

Mặc dù hoạt động quảng cáo có nhiều hạn chế thiếu sót gây ảnh hưởng đến lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của các tổ chức và cá nhân. Tuy nhiên, bên cạnh việc xử lý vi phạm hành chính bằng việc áp dụng chế tài xử phạt và buộc khôi phục lại tình trạng ban đầu hay khắc phục hậu quả trực tiếp thì hiện tại pháp luật Việt Nam chưa có cơ chế nào buộc những tổ chức, cá nhân có hành vi bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng do hành vi vi phạm của họ gián tiếp gây ra, trong đó chưa có cơ chế để có một chủ thể đại diện cho lợi ích công cộng đứng ra yêu cầu bồi thường khắc phục hoặc đứng ra khởi kiện ra trước Tòa án để yêu cầu bồi thường đối với những lợi ích công cộng bị xâm hại.

2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về quảng cáo thương mại ở nước ta

Để nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về quảng cáo thương mại ở nước ta trong thời gian tới, theo tác giả, cần thực hiện tốt một số nội dung sau:

Thứ nhất, tăng cường thông tin, tuyên truyền, phổ biến các quy định pháp luật, cụ thể:

Cần xây dựng và triển khai các chương trình tuyên truyền pháp luật về quảng cáo thương mại theo kế hoạch và đa dạng hoá về hình thức trên báo nói, báo viết, báo hình và các trang mạng xã hội; tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức pháp luật về quảng cáo cho các đối tượng là cơ quan quản lý, doanh nghiệp và người dân...

Về nội dung tuyên truyền, cần tuyên truyền đầy đủ các quy định pháp luật về quảng cáo thương mại; trong đó, tập trung vào một số nội dung sau:

i) Thi hành pháp luật: Tuyên truyền về nghĩa vụ mà pháp luật đã ghi nhận cho các chủ thể pháp luật phải thực hiện (thi hành), như các cơ quan chức năng, doanh nghiệp, tổ chức, người tiêu dùng, công dân trong tổ chức, tiếp nhận và quản lý các hoạt động quảng cáo thương mại.

ii) Tuân thủ pháp luật: Tuyên truyền cho các chủ thể pháp luật về những nghĩa vụ không thực hiện các hành vi đã bị pháp luật cấm trong hoạt động quảng cáo thuơng mại như không tuyên truyền quá mức, sai sự thực... Pháp luật về quảng cáo thương mại sẽ được thực hiện mà không cần có bất cứ hành vi tích cực nào từ phía chủ thể pháp luật có liên quan.

iii) Áp dụng pháp luật: Tuyên truyền các quy định pháp luật về quảng cáo mà các cơ quan có thẩm quyền tiến hành nhằm xem xét và giải quyết các vụ việc pháp lý bằng cách ban hành các quyết định pháp luật cá biệt trên cơ sở các quy định của pháp luật có liên quan. Việc tuyên truyền này cần bảo đảm cung cấp thông tin đúng và đầy đủ cho hoạt động quản lý, điều hành quảng cáo thương mại; giúp thực hiện nghiêm túc quản lý nhà nước và đưa hoạt động quảng cáo thương mại vào nền nếp ổn định...

Một trong những nội dung trọng tâm tuyên truyền là quy định các trường hợp bị cấm quảng cáo thương mại, bao gồm: Quảng cáo làm tiết lộ bí mật Nhà nước, phương hại đến độc lập, chủ quyền, an ninh quốc gia và trật tự, an toàn xã hội; quảng cáo có sử dụng sản phẩm quảng cáo, phương tiện quảng cáo trái với truyền thống lịch sử, văn hóa, đạo đức, thuần phong mỹ tục Việt Nam và trái với quy định của pháp luật; quảng cáo hàng hóa, dịch vụ mà Nhà nước cấm kinh doanh, hạn chế kinh doanh hoặc cấm quảng cáo; quảng cáo thuốc lá, rượu có độ cồn từ 15 độ trở lên và các sản phẩm, hàng hóa chưa được phép lưu thông, dịch vụ chưa được phép cung ứng trên thị trường Việt Nam tại thời điểm quảng cáo; lợi dụng quảng cáo thương mại gây thiệt hại đến lợi ích của Nhà nước, tổ chức, cá nhân; quảng cáo bằng việc sử dụng phương pháp so sánh trực tiếp hoạt động sản xuất, kinh doanh hàng hóa, dịch vụ của mình với hoạt động sản xuất, kinh doanh hàng hóa, dịch vụ cùng loại của thương nhân khác; quảng cáo sai sự thật về một trong các nội dung số lượng, chất lượng, giá, công dụng, kiểu dáng, xuất xứ hàng hóa, chủng loại, bao bì, phương thức phục vụ, thời hạn bảo hành của hàng hóa, dịch vụ…

Đặc biệt, cần tập trung thông tin, tuyên truyền cụ thể hoá quy định của khoản 4 Điều 3 Luật cạnh tranh năm 2004: “Hành vi cạnh tranh không lành mạnh là hành vi cạnh tranh của doanh nghiệp trong quá trình kinh doanh trái với các chuẩn mực thông thường về đạo đức kinh doanh, gây thiệt hại hoặc có thể gây thiệt hại đến lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của doanh nghiệp khác hoặc người tiêu dùng”. Theo đó, cần chỉ cho doanh  nghiệp và người dân thấy rõ, trong hoạt động quảng cáo mà các doanh nghiệp có hành vi cạnh tranh trái với các chuẩn mực thông thường về đạo đức kinh doanh nhằm xâm phạm đối thủ cạnh tranh hay người tiêu dùng vì mục đích cạnh tranh thì bị coi là đã thực hiện hành vi cạnh tranh không lành mạnh trong lĩnh vực quảng cáo, thể hiện ở 03 dạng hành vi: Quảng cáo so sánh, quảng cáo bắt chước và quảng cáo gây nhầm lẫn. Đồng thời, cần tăng cường tuyên truyền việc nhận dạng hành vi và xử lý hành vi cạnh tranh không lành mạnh; các chế tài đối với các vi phạm được ghi nhận trong pháp luật về quảng cáo thương mại theo Nghị định số 71/2014/NĐ-CP của Chính phủ ngày 30/9/2005 quy định chi tiết Luật cạnh tranh và các văn bản pháp luật liên quan, như: Luật thương mại, Luật quảng cáo, Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, Luật dược, Luật giá, Luật sở hữu trí tuệ…

 Cần coi trọng tuyên truyền vấn đề về văn hoá và đạo đức trong kinh doanh. Bởi lẽ, đạo đức kinh doanh là tất cả những quy tắc, tiêu chuẩn, chuẩn mực đạo đức hoặc luật lệ để cung cấp chỉ dẫn về hành vi ứng xử chuẩn mực và sự trung thực (của một tổ chức) trong những trường hợp nhất định. Việc tuyên truyền để thống nhất và nâng cao các giá trị xã hội về đạo đức kinh doanh sẽ tạo động lực và chuẩn mực để pháp luật về quảng cáo thương mại đi vào cuộc sống thực sự và hiệu quả nhất từ chính những đối tượng trực tiếp liên quan của các quy định này.

Thứ hai, nâng cao năng lực, trách nhiệm, hiệu quả hoạt động của các cơ quan quản lý:

Hiện nay, Việt Nam chưa có cơ quan chuyên trách giải quyết khiếu nại về quảng cáo thương mại nói chung và quảng cáo trên internet nói riêng. Bởi vậy, cần mở rộng đối tượng điều chỉnh đối với phương tiện quảng cáo trực tuyến; phân công rõ và chặt chẽ các cơ quan có thẩm quyền quản lý hoạt động quảng cáo trực tuyến, cơ quan chuyên trách giải quyết khiếu nại về quảng cáo trực tuyến; quy định pháp luật về những hình thức chế tài xử phạt vi phạm hành chính cần nghiêm khắc hơn, thể hiện qua các quy định về hình thức xử phạt, mức tiền phạt, biện pháp khắc phục hậu quả đối với các vi phạm pháp luật về quảng cáo thương mại trực tuyến; bổ sung các quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại, biện pháp buộc nộp lại số tiền bất hợp pháp do thực hiện hành vi phát hành các quảng cáo thương mại trực tuyến không chính xác, không đúng sự thật.

Cần thống nhất đầu mối và tăng cường phối hợp quản lý nhà nước liên quan đến hoạt động quảng cáo thương mại; theo đó, tiếp tục làm rõ chức năng, nhiệm vụ, kiện toàn tổ chức và nâng cao chất lượng nhân sự, cán bộ, trách nhiệm, quyền hạn và nghĩa vụ của các đầu mối, đơn vị, tổ chức và cá nhân, cũng như cơ chế phối hợp công tác trong quy trình quản lý nhà nước về hoạt động quảng cáo thương mại trên địa bàn. Quán triệt và triển khai nghiêm túc quy định pháp luật, các văn bản hướng dẫn liên quan đến hoạt động quảng cáo.

Đồng thời, cần thường xuyên tổ chức đánh giá, rút kinh nghiệm và chủ động bổ sung, hoàn thiện để triển khai  tốt và hiệu quả hơn các hoạt động quản lý nhà nước đối với quảng cáo thương mại. Mặt khác, rà soát, bổ sung và hoàn thiện quy hoạch, quy trình liên quan đến quản lý quảng cáo thương mại ở địa phương bám sát các quy định pháp luật trong Luật quảng cáo và các văn bản quy phạm pháp luật liên quan; tổ chức thường xuyên kiểm tra, giám sát việc cấp phép đặt, lắp các biển quảng cáo cố định không lấn lề đường giao thông, gây mất tầm nhìn, thiếu mỹ quan…; thường xuyên tổ chức thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm nội dung về hoạt động quảng cáo thương mại.

Tổ chức hội thảo khoa học, chương trình tập huấn đa dạng cả về hình thức và chủ đề, nội dung về thực hiện pháp luật quảng cáo, lấy ý kiến và có sự trao đổi rộng rãi giữa những chuyên gia, nhà khoa học, giữa chủ doanh nghiệp, các cơ quan quản lý nhà nước và cả những người dân. Qua đó, đánh giá cụ thể và chuyên sâu hơn thực trạng hoạt động quảng cáo, nhu cầu, điều kiện, những nhân tố tác động, ảnh hưởng đến hoạt động quảng cáo; đúc kết bài học kinh nghiệm từ các tỉnh, thành, các quốc gia khu vực và quốc tế; qua đó, đề xuất những giải pháp về chiến lược, chính sách phát triển hoạt động quảng cáo trên địa bàn thành phố trong thời gian tới

Thứ ba, pháp luật cần quy định cơ chế xác định chủ thể đứng ra yêu cầu đối tượng đã thực hiện việc quảng cáo vi phạm pháp luật, ảnh hưởng đến lợi ích công cộng phải có trách nhiệm bồi thường nếu họ không thực hiện thì khởi kiện dân sự ra trước Tòa án để yêu cầu Tòa án xét xử:

Khi có cơ chế xác định chủ thể đứng ra yêu cầu đối tượng đã thực hiện việc quảng cáo vi phạm pháp luật, ảnh hưởng đến lợi ích công cộng phải có trách nhiệm bồi thường nếu họ không thực hiện thì khởi kiện dân sự ra trước Tòa án, để yêu cầu Tòa án xét xử và buộc họ phải bồi thường thì việc xử lý các hành vi quảng cáo vi phạm mới được khắc phục triệt để, vì chỉ có cơ chế này mới buộc các chủ thể vi phạm phải có trách nhiệm đối với các hậu quả trực tiếp và gián tiếp do họ gây ra, đồng thời bảo vệ tốt xã hội, đảm bảo xã hội phát triển bền vững, ổn định. Mặt khác, cơ chế này cũng sẽ góp phần phòng ngừa tốt các vi phạm tương tự phát sinh trong tương lai, tránh trường hợp do chế tài hành chính quá nhỏ so với thiệt hại vật chất trực tiếp, gián tiếp mà hành vi vi phạm gây ra dẫn đến chủ thể vi phạm sẵn sàng chịu xử phạt hành chính và cố tình vi phạm.

Trương Thành Thiện