Về tâm lý của kiểm sát viên khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự

Một số yêu cầu và nhiệm vụ của Kiểm sát viên khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự

Trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự, Kiểm sát viên cùng một lúc thực hiện hai chức năng là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động xét xử. Để bảo vệ cáo trạng mà Viện kiểm sát đã đề nghị truy tố, đòi hỏi Kiểm sát viên phải có những kỹ năng cần thiết như: Đối đáp, thuyết phục, tranh luận, tranh tụng. Theo đó, Kiểm sát viên phải có sự am hiểu về đặc điểm tâm lý của các chủ thể tiến hành tố tụng khác (như Điều tra viên, Thẩm phán, Thư ký Tòa án), các chủ thể tham gia tố tụng (như bị can, bị cáo, người làm chứng, người bị hại…) và sử dụng có hiệu quả các biện pháp tác động tâm lý đến những chủ thể này.

Nhiệm vụ cụ thể của Kiểm sát viên khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự được quy định tại Hướng dẫn số 09/HD-VKSTC ngày 06/01/2020 về công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát xét xử hình sự năm 2020: Trước khi tham gia phiên tòa, Kiểm sát viên phải nghiên cứu kỹ hồ sơ, nắm chắc nội dung của vụ án, các chứng cứ buộc tội và chứng cứ gỡ tội, dự kiến các vấn đề cần hỏi, nội dung tranh luận và đối đáp, các tình huống tố tụng có thể phát sinh tại phiên tòa; tại phiên tòa, Kiểm sát viên chủ động xét hỏi, tranh luận để làm rõ các tình tiết của vụ án, các vấn đề mới phát sinh (nếu có), xác định các nội dung liên quan để định hướng tranh luận, làm rõ hành vi phạm tội của bị cáo. Sau khi kết thúc phiên tòa, Kiểm sát viên tiếp tục kiểm sát chặt chẽ bản án, quyết định của Tòa án để phát hiện vi phạm pháp luật (nếu có), chú ý đối chiếu nội dung bản án và nội dung tuyên án của Hội đồng xét xử tại phòng xử án bảo đảm tính thống nhất, công khai và đúng quy định của pháp luật, kiên quyết kháng nghị hoặc đề xuất kháng nghị phúc thẩm khi có căn cứ. Để làm tốt những yêu cầu trên, Kiểm sát viên cần chuẩn bị tâm lý trước và trong phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Về cơ bản, sự chuẩn bị tâm lý của Kiểm sát viên được thể hiện ở 03 nội dung gồm: Nhận thức, trạng thái cảm xúc, hành vi xử sự.

Đặc điểm tâm lý của Kiểm sát viên khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự

 Tâm lý của Kiểm sát viên khi thực hiện chức năng, nhiệm vụ nói chung và khi tham gia phiên tòa xét xử vụ án hình sự nói riêng bị ảnh hưởng bởi tính chất, đặc điểm trong hoạt động nghề nghiệp. Bởi Kiểm sát viên ngoài những đặc điểm của hoạt động công chức, viên chức nói chung, còn có những đặc điểm riêng. Khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, Kiểm sát viên có một số đặc điểm tâm lý sau:

Thứ nhất, về mặt nhận thức của Kiểm sát viên khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự:

Kiểm sát viên cần có nhận thức sâu sắc về pháp luật, nghiên cứu, tìm hiểu kỹ lưỡng về các tình tiết của vụ án cũng như các chứng cứ buộc tội, gỡ tội cho bị cáo. Kiểm sát viên cần nắm vững quy định trong việc định tội danh, quy định về tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, quy trình tiến hành giải quyết vụ án hình sự nhằm thực hiện tốt chức năng của mình. Bên cạnh đó, Kiểm sát viên cũng là người hiểu rõ nhất về vụ án để chỉ ra những điểm chưa hợp lý khi thu thập thông tin chứng cứ.

Tại phiên tòa, Kiểm sát viên phải trực tiếp bảo vệ cáo trạng và đưa ra lý lẽ luận tội; đối đáp, tranh luận với Luật sư bào chữa của bị cáo. Để làm tốt chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động xét xử, đòi hỏi Kiểm sát viên phải nắm rõ các tình tiết của vụ án và những quy định của pháp luật liên quan đến vụ án. Việc chuẩn bị kỹ lưỡng ngay từ khi được phân công giải quyết vụ án hình sự, giúp Kiểm sát viên tự tin khi đối đáp, tranh luận tại Tòa.

Thứ hai, về trạng thái tâm lý của Kiểm sát viên khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự:

Khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, dù được chuẩn bị kỹ lưỡng, Kiểm sát viên vẫn có thể có sự căng thẳng nhất định trong tâm lý. Sự căng thẳng này thường diễn ra trong cả quá trình giải quyết vụ án hình sự, nhưng có sự gia tăng khi Kiểm sát viên tham gia phiên tòa, nhất là với những vụ án có nhiều tình tiết phức tạp, nhiều bị cáo, vụ án có sự quan tâm đặc biệt của dư luận xã hội. Tâm lý căng thẳng thường xuất hiện bởi các lý do sau:

- Kiểm sát viên phải huy động trí tưởng tượng và tư duy cao để dự kiến các tình huống trong quá trình xét xử, tạo tâm thế vững chắc khi tham gia phiên tòa. Đồng thời, Kiểm sát viên còn chịu áp lực nhất định khi trực tiếp thực hành quyền công tố tại phiên tòa với sự chứng kiến, tham gia của rất nhiều người. Do đó, Kiểm sát viên phải trang bị đầy đủ kiến thức và tâm thế để hạn chế tối đa những yếu tố tiêu cực, không thuận lợi.

- Kiểm sát viên có thể bị tác động bởi những người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị cáo tại phiên tòa. Họ là những người am hiểu sâu sắc về pháp luật cũng như những tình tiết của vụ án, đưa ra những lập luận sắc bén nhằm phản bác lại quan điểm luận tội của Kiểm sát viên. Trên thực tế, tại một số phiên tòa, số lượng Kiểm sát viên ít hơn nhiều so với Luật sư bào chữa. Điều này gia tăng áp lực cho một số Kiểm sát viên nếu chưa chuẩn bị kỹ về mặt tâm lý và thiếu kinh nghiệm thực tiễn, bởi người bào chữa thường phát hiện những thiếu sót của Kiểm sát viên để đưa ra tranh luận.

Thứ ba, về hành vi xử sự của Kiểm sát viên khi tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự:

Với tư cách là đại diện Viện kiểm sát thực hành quyền công tố và kiểm sát xét xử tại phiên tòa, Kiểm sát viên phải luôn giữ hành vi, cử chỉ phù hợp với các bên tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng. Hành vi xử sự và cách xưng hô, giao tiếp tại phiên tòa của Kiểm sát viên được quy định cụ thể tại Quyết định số 46/QĐ-VKSTC ngày 20/02/2017 của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao về việc ban hành quy tắc ứng xử của Kiểm sát viên khi thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp tại phiên tòa, phiên họp của Tòa án và Quyết định số 21/QĐ-VKSTC ngày 07/02/2023 của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao về việc ban hành quy tắc chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của người cán bộ Kiểm sát. Trên thực tế, những Kiểm sát viên giàu kinh nghiệm thường xử lý khéo léo, tự tin hơn khi tranh luận với Luật sư bào chữa; những Kiểm sát viên còn thiếu kinh nghiệm đôi khi chưa có sức thuyết phục, thậm chí còn né tránh, ngại tranh luận. Diễn biến tâm lý của Kiểm sát viên thể hiện rõ nhất khi tham gia hoạt động xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự.

- Tâm lý của Kiểm sát viên khi tham gia xét hỏi tại phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự:

Để làm tốt hoạt động xét hỏi tại phiên tòa, Kiểm sát viên cần chuẩn bị kỹ lưỡng về các câu hỏi: Chuẩn bị đề cương xét hỏi, cách thức đặt câu hỏi và sắp xếp các câu hỏi, nhằm đạt mục đích bảo vệ cáo trạng mà Viện kiểm sát đã truy tố và làm rõ cấu thành tội phạm mà bị cáo bị buộc tội; chuẩn bị trạng thái tâm lý và hành vi xử sự phù hợp với các tình huống có thể xảy ra (phát sinh) khi xét hỏi. Cụ thể: Trường hợp bị cáo không trả lời, Kiểm sát viên tiếp tục hỏi những người khác (người làm chứng, bị hại hoặc bị cáo khác), sau đó quay lại hỏi tiếp bị cáo và kèm theo công bố, trình chiếu những tài liệu, chứng cứ đã thu thập được trong quá trình điều tra, truy tố để đấu tranh với bị cáo. Trường hợp bị cáo không nhận tội hay phản cung, Kiểm sát viên phải bình tĩnh sử dụng các chứng cứ khác trong hồ sơ vụ án và các tài liệu đã xét hỏi tại phiên tòa để đấu tranh, thuyết phục bị cáo. Nếu bị cáo cho rằng bị bức cung, ép cung, dùng nhục hình thì phải làm rõ việc có thực sự bị bức cung, dùng nhục hình hay không. Đồng thời, Kiểm sát viên cần hỏi người làm chứng về tình tiết liên quan đến câu hỏi đã hỏi bị cáo, sau đó, đề nghị Hội đồng xét xử cho công bố các tài liệu, vật chứng để bác bỏ lời khai không chính xác của bị cáo.

Như vậy, có thể thấy, khi tham gia xét hỏi các đối tượng bị xét hỏi tại phiên tòa, để có tâm lý tự tin, thoải mái, Kiểm sát viên cần chuẩn bị kỹ lưỡng nội dung các câu hỏi và hiểu rõ tình tiết vụ án.

- Tâm lý của Kiểm sát viên khi tham gia tranh luận tại phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự:

Việc luận tội của Kiểm sát viên tại phiên tòa là tiếp tục thực hành quyền công tố để bảo vệ quan điểm truy tố thể hiện trong bản cáo trạng. Tuy nhiên, khác với bản cáo trạng, luận tội của Kiểm sát viên phải căn cứ vào những chứng cứ, tài liệu đã được kiểm tra tại phiên tòa để phân tích những chứng cứ buộc tội, chứng cứ gỡ tội, mức độ, hậu quả do hành vi phạm tội gây ra, những căn cứ kết tội đối với bị cáo, nguyên nhân, điều kiện, động cơ, mục đích phạm tội; phân tích, đánh giá các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị cáo. Luận tội phải thể hiện đầy đủ quan điểm buộc tội và chứng cứ, tài liệu chứng minh hành vi phạm tội của bị cáo, đáp ứng những yêu cầu, đề nghị của bị cáo, người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi của đương sự đã nêu ra trong giai đoạn xét hỏi. Để đưa ra bản luận tội hợp tình, hợp lý, đòi hỏi Kiểm sát viên có nhận thức đầy đủ về nội dung vụ án, quy định của pháp luật, đồng thời xử lý linh hoạt những diễn biến tại phiên tòa. Nếu Kiểm sát viên tâm lý không vững vàng và chuẩn bị chưa kỹ lưỡng, thì dễ dẫn đến việc đưa ra luận tội chưa sát với tính chất hành vi của tội phạm, chưa thuyết phục được Hội đồng xét xử và những người tham dự, theo dõi phiên tòa.

Bên cạnh đó, việc đối đáp, tranh luận của Kiểm sát viên đối với từng ý kiến, đề nghị của bị cáo, người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác là rất quan trọng, vì khi đối đáp, tranh luận, Kiểm sát viên phải phân tích lý lẽ, lập luận, đưa ra các quy định của pháp luật và các chứng cứ, tài liệu đã được kiểm tra công khai tại phiên tòa để chứng minh, phản bác lại những ý kiến, nhận xét không phù hợp, từ đó bảo vệ tính có căn cứ và tính hợp pháp của quan điểm truy tố của Viện kiểm sát. Một phiên tòa có thể hiện tính chất tranh tụng hiệu quả hay không phụ thuộc phần lớn vào việc Kiểm sát viên có thực hiện đối đáp, tranh luận thuyết phục với bị cáo, người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác hay không.

Theo quy chế công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát xét xử vụ án hình sự (ban hành kèm theo Quyết định số 505/QĐ-VKSTC ngày 18/12/2017 của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao): Kiểm sát viên phải chuẩn bị và dự kiến được những vấn đề cần tranh luận. Công tác chuẩn bị công phu sẽ giúp Kiểm sát viên chủ động hơn, bình tĩnh, tự tin hơn trong đối đáp, tranh luận. Theo đó, Kiểm sát viên phải nghiên cứu thật kỹ hồ sơ vụ án, tìm ra những vấn đề còn mâu thuẫn, chuẩn bị các tài liệu, văn bản có liên quan về chuyên môn, lập hồ sơ kiểm sát đúng theo quy định, trích cứu tài liệu và sao chụp đầy đủ, ghi rõ bút lục để khi đối đáp, tranh luận có thể trích dẫn chính xác. Trường hợp bị cáo và người bào chữa cho rằng bị cáo không phạm tội như cáo trạng truy tố - đây là tình huống khó khăn nhất khi đối đáp, tranh luận tại phiên tòa - Kiểm sát viên phải đưa ra những chứng cứ, tài liệu trong hồ sơ vụ án đã được kiểm tra tại phiên tòa, những căn cứ pháp luật, lý luận về tội phạm để chứng minh; quan trọng nhất, Kiểm sát viên phải giữ được tâm lý bình tĩnh, tự tin, chủ động và kiên định với quan điểm truy tố của mình. Trong thực tế, có những vụ án có nhiều Luật sư bào chữa cho một bị cáo tạo ra không ít áp lực cho Kiểm sát viên khi đối đáp tại phiên tòa. Vì vậy, việc duy trì trạng thái tâm lý ổn định để đối đáp, tranh luận với người bào chữa là “chìa khóa” giúp Kiểm sát viên bảo vệ thành công bản luận tội của mình.

Theo tác giả, để có tâm lý thoải mái, tự tin khi tham gia phiên tòa xét xử vụ án hình sự, Kiểm sát viên cần xây dựng kế hoạch cụ thể; dự liệu những tình huống có thể xảy ra tại phiên tòa để chủ động đưa ra những cách xử lý phù hợp và đảm bảo đúng quy định của pháp luật; thường xuyên trau dồi kỹ năng giao tiếp, kỹ năng đối đáp, tranh luận.

Trần Thị Thanh