Quy định “đã bị kết án” được xác định như thế nào đối với một số tội phạm về ma tuý?

1. Nội dung vụ án và quy định của pháp luật có liên quan

Khoảng 17 giờ 30 phút ngày 09/01/2024, Phạm Văn T gọi điện rủ Nguyễn Văn H mua ma tuý để cùng sử dụng và hẹn gặp nhau ở khu vực đường tàu thuộc xã X, huyện Y, tỉnh Z. Khi gặp nhau, T bảo H đưa tiền để T đi mua ma tuý, còn H ở lại chờ T. H đồng ý và đưa cho T 500.000 đồng. Khoảng 30 phút sau, T cầm theo 01 gói giấy màu trắng bên trong chứa ma tuý loại Heroine quay lại gặp H. Khi hai đối tượng đang chuẩn bị sử dụng ma tuý thì bị Tổ công tác của Công an huyện Y phát hiện bắt quả tang, thu giữ trong lòng bàn tay phải của T 01 gói giấy màu trắng kích thước 2x2cm, bên trong chứa chất bột dạng cục màu trắng, T và H đều khai là ma tuý loại Heroine, mục đích để cùng sử dụng. Kết luận giám định của Phòng kỹ thuật hình sự Công an tỉnh Z kết luận: Mẫu chất bột (dạng cục) màu trắng trong gói giấy màu trắng được niêm phong trong phong bì khối lượng là 0,353 gam, là ma tuý loại Heroine, có tên khoa học là Diacetylmorphine, được quy định thuộc danh mục chất ma túy và tiền chất theo Nghị định số 57/2022/NĐ-CP ngày 25/8/2022 của Chính phủ.

Phạm Văn T và Nguyễn Văn H có hành vi cất giấu trái phép chất ma tuý nhằm mục đích sử dụng, T và H đều có đầy đủ năng lực trách nhiệm hình sự, nên hành vi trên của T và H đủ yếu tố cấu thành Tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo điểm c khoản 1 Điều 249 Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017 (BLHS năm 2015).

Về nhân thân, Phạm Văn T đã 02 lần bị kết án, trong đó: Ngày 04/7/2018, T bị Toà án nhân dân huyện M, tỉnh N xử phạt 25 tháng tù về Tội mua bán trái phép chất ma tuý theo khoản 1 Điều 251 BLHS năm 2015; ngày 31/8/2021, T bị Toà án nhân dân thị xã K, tỉnh N xử phạt 24 tháng tù về Tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo điểm c khoản 1 Điều 249 BLHS năm 2015 (xác định lần phạm tội này là tái phạm và có áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự tại điểm h khoản 1 Điều 52 BLHS năm 2015); T đã chấp hành xong hình phạt tù ngày 29/4/2023, chưa được xoá án tích.

Nguyễn Văn H đã 01 lần bị kết án: Ngày 23/11/2021, bị Toà án nhân dân huyện Y, tỉnh Z xử phạt 18 tháng tù về Tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo điểm c khoản 1 Điều 249 BLHS năm 2015; H đã chấp hành xong hình phạt tù ngày 25/3/2023, chưa được xoá án tích.

Tại BLHS năm 2015, nhiều điều luật khác nhau (ở cả Phần chung và Phần các tội phạm) có sử dụng cụm từ “đã bị kết án” để quy định là yếu tố cấu thành tội phạm, tình tiết định khung hình phạt hoặc tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Trong đó, liên quan đến vụ án trên, điểm a khoản 1 Điều 249 BLHS năm 2015 (Tội tàng trữ trái phép chất ma tuý) quy định: “1. Người nào tàng trữ trái phép chất ma túy mà không nhằm mục đích mua bán, vận chuyển, sản xuất trái phép chất ma túy thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 01 năm đến 05 năm: a) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi quy định tại Điều này hoặc đã bị kết án về tội này hoặc một trong các tội quy định tại các điều 248, 250, 251 và 252 của Bộ luật này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm;…”.

Ngoài ra, còn một số tội phạm về ma tuý tại các điều 250, 252 BLHS năm 2015 có quy định tương tự, cụ thể là:

Điểm a khoản 1 Điều 250 BLHS năm 2015 (Tội vận chuyển trái phép chất ma túy) quy định: “1. Người nào vận chuyển trái phép chất ma túy mà không nhằm mục đích sản xuất, mua bán, tàng trữ trái phép chất ma túy thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm: a) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi quy định tại Điều này hoặc đã bị kết án về tội này hoặc một trong các tội quy định tại các điều 248, 249, 251 và 252 của Bộ luật này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm;…”.

Điểm a khoản 1 Điều 252 BLHS năm 2015 (Tội chiếm đoạt chất ma túy) quy định: “Người nào chiếm đoạt chất ma túy dưới bất kỳ hình thức nào thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 01 năm đến 05 năm: a) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi quy định tại Điều này hoặc đã bị kết án về tội này hoặc một trong các tội quy định tại các điều 248, 249, 250 và 251 của Bộ luật này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm;…”.

Còn các điểm từ b đến i khoản 1 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 trên cơ sở liệt kê các loại chất ma tuý tương ứng với khối lượng cụ thể.

2. Các quan điểm về vụ án và đề xuất, kiến nghị

Thực tiễn áp dụng quy định “đã bị kết án” là yếu tố cấu thành tội phạm, tình tiết định khung hình phạt hay tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong vụ án trên, hay đối với một số tội phạm về ma tuý khác còn chưa thống nhất, hiện có 02 quan điểm như sau:

Quan điểm thứ nhất cho rằng, quy định “đã bị kết án” tại điểm a khoản 1 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 được xác định là yếu tố cấu thành tội phạm (trong trường hợp không đủ mức định lượng chất ma túy theo quy định từ điểm b đến điểm i khoản 1 các điều này), hoặc là tình tiết định khung hình phạt (trong trường hợp đủ mức định lượng chất ma túy theo quy định từ điểm b đến điểm i khoản 1 các điều này). Do đó, ngoài việc áp dụng một trong các điểm từ điểm b đến điểm i, thì còn phải áp dụng thêm điểm a khoản 1 các điều này mới đầy đủ và không cần áp dụng tình tiết tăng nặng tái phạm theo điểm h khoản 1 Điều 52 BLHS năm 2015. Bởi lẽ:

Thứ nhất, quy định tại các điểm từ a đến i khoản 1 các điều luật trên độc lập với nhau, đều là tình tiết định tội, định khung hình phạt. Mặt khác, điểm a khoản 1 các điều luật trên không quy định chỉ áp dụng trong các trường hợp chất ma túy dưới mức định lượng tối thiểu theo các điểm từ b đến i khoản 1. Theo đó, hành vi phạm tội thoả mãn bất kỳ điểm nào thì phải áp dụng điểm đó. Khi đã xác định “đã bị kết án” tại điểm a khoản 1 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 là tình tiết định khung hình phạt thì không coi đây là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là đảm bảo đúng khoản 2 Điều 52 BLHS năm 2015.

Thứ hai, việc áp dụng pháp luật theo quan điểm trên sẽ có lợi hơn cho người phạm tội. Bởi lẽ, nếu không áp dụng tình tiết “đã bị kết án” để định khung hình phạt, mà áp dụng tình tiết tăng nặng “tái phạm” theo điểm h khoản 1 Điều 52 BLHS năm 2015 thì: Trường hợp sau đó người phạm tội lại tiếp tục phạm tội khi chưa được xoá án tích sẽ bị coi là “tái phạm nguy hiểm” theo khoản 2 Điều 53 BLHS năm 2015. Đây đều được coi là tình tiết định khung hình phạt theo khoản 2 các điều luật trên.

Do vậy, trong vụ án trên, hành vi của Nguyễn Văn H đã phạm tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo các điểm a, c khoản 1 Điều 249 BLHS năm 2015.

Đối với hành vi của Phạm Văn T, có 02 ý kiến xử lý: (1) Hành vi phạm tội lần này của T thuộc trường hợp “tái phạm nguy hiểm” theo khoản 2 Điều 53 BLHS năm 2015, nên hành vi của T phải bị truy tố, xét xử theo điểm o khoản 2 Điều 249 BLHS năm 2015, do bản án hình sự sơ thẩm ngày 31/8/2021 đã xác định T phạm tội thuộc trường hợp tái phạm, bản án này đã có hiệu lực pháp luật nên phải được tôn trọng và áp dụng; (2) Ngày 31/8/2021, Tòa án nhân dân thị xã K, tỉnh N xét xử T về Tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo điểm c khoản 1 Điều 249 BLHS năm 2015 và áp dụng điểm h khoản 1 Điều 52 BLHS năm 2015 là không chính xác; hành vi đó phải bị truy tố, xét xử về Tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo các điểm a, c khoản 1 Điều 249 BLHS năm 2015. Do đó, để đảm bảo có lợi cho người phạm tội, hành vi phạm tội lần này của T được xác định không thuộc trường hợp “tái phạm nguy hiểm”, mà bị truy tố, xét xử về Tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo các điểm a, c khoản 1 Điều 249 BLHS năm 2015.

Quan điểm thứ hai cũng là quan điểm của tác giả cho rằng, quy định “đã bị kết án” tại điểm a khoản 1 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 chỉ được xác định là yếu tố cấu thành tội phạm, tình tiết định khung hình phạt trong trường hợp không đủ mức định lượng chất ma tuý theo quy định từ điểm b đến điểm i khoản 1 các điều này. Trường hợp hành vi phạm tội đã đủ yếu tố cấu thành tội phạm theo quy định tại một trong các điểm từ b đến i khoản 1 các điều luật này thì không xác định yếu tố nhân thân “đã bị kết án, chưa được xoá án tích” là tình tiết định tội hay định khung hình phạt, mà cần xem xét đây là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự “tái phạm” theo điểm h khoản 1 Điều 52 BLHS năm 2015. Bởi lẽ:

Thứ nhất, điểm a khoản 1 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 không quy định áp dụng trong trường hợp chất ma túy dưới mức định lượng tối thiểu; tuy nhiên, nghiên cứu một cách tổng thể các điều luật về các loại tội phạm có quy định về mức “định lượng” khởi điểm phải chịu trách nhiệm hình sự, tác giả nhận thấy: Các tội phạm xâm phạm sở hữu tại các điều 172, 173, 174, 175, 177, 178...; các tội phạm xâm phạm trật tự quản lý kinh tế tại các điều 188, 189, 191, 192, 195, 200, 201...; các tội phạm xâm phạm trật tự công cộng tại các điều 266, 274, 275, 276, 278, 317, 321... đều quy định “đã bị kết án” là yếu tố cấu thành tội phạm, định khung cơ bản đối với trường hợp dưới mức “định lượng” tối thiểu. Như vậy, theo tinh thần chung của BLHS năm 2015 thì điểm a khoản 1 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 chỉ được áp dụng là yếu tố cấu thành tội phạm, tình tiết định khung hình phạt trong trường hợp chất ma túy dưới mức “định lượng” tối thiểu theo quy định từ điểm b đến điểm i khoản 1 các điều luật này.

Thứ hai, thực tiễn hiện nay cho thấy các loại tội phạm về ma tuý ngày càng gia tăng, nên việc áp dụng tình tiết tăng nặng “tái phạm” trong các trường hợp này mới đảm bảo tính răn đe, phòng ngừa.

Trong thực tiễn xét xử, một số Tòa án áp dụng tình tiết “đã bị kết án, chưa được xoá án tích” theo điểm a khoản 1 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 là tình tiết định khung hình phạt, cùng với một trong các điểm từ b đến i khoản 1 của các điều này và không áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự tại điểm h khoản 1 Điều 52 BLHS năm 2015; nhưng cũng có nhiều Tòa án chỉ áp dụng một trong các điểm từ b đến i khoản 1 các điều này, đồng thời áp dụng thêm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự tại điểm h khoản 1 Điều 52 BLHS năm 2015 khi xét xử đối với các bị cáo. Mặc dù áp dụng pháp luật khác nhau nhưng phần lớn bản án về các tội phạm theo các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 của Tòa án nhân dân cấp huyện đều không có kháng cáo và không bị kháng nghị do mức án áp dụng đối với bị cáo là phù hợp.

Mặt khác, nếu theo quan điểm thứ nhất, hành vi phạm tội thuộc trường hợp chất ma túy dưới mức “định lượng” tối thiểu của khoản 2 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015, thì dù hành vi phạm tội lặp lại bao nhiêu lần trong thời gian chưa được xoá án tích cũng chỉ bị truy tố, xét xử theo khoản 1 các điều này, không xử lý được về hành vi “tái phạm nguy hiểm”; không đảm bảo sự nghiêm minh của pháp luật, tính răn đe và phòng ngừa tội phạm nói chung.

Như vậy, các bản án đã xét xử trước đó đối với Phạm Văn T, Nguyễn Văn H đảm bảo có căn cứ, đúng quy định, có hiệu lực pháp luật nên phải được tôn trọng và chấp hành. Theo đó, trong vụ án trên, hành vi của T đã phạm tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo điểm o khoản 2 Điều 249 BLHS năm 2015; hành vi của H đã phạm tội tàng trữ trái phép chất ma tuý theo điểm c khoản 1 Điều 249 BLHS năm 2015 và bị áp dụng thêm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự “tái phạm” tại điểm h khoản 1 Điều 52 BLHS năm 2015.

Để khắc phục hạn chế, vướng mắc trên, tác giả kiến nghị sửa đổi, bổ sung quy định tại điểm a khoản 1 các điều 249, 250, 252 BLHS năm 2015 theo hướng: Áp dụng đối với các trường hợp chất ma túy dưới mức định lượng tối thiểu theo các điểm từ b đến i khoản 1 các điều này, hoặc có văn bản hướng dẫn áp dụng thống nhất. Tác giả mong muốn nhận được ý kiến đóng góp của đồng nghiệp, sự hướng dẫn của liên ngành cấp trên để tháo gỡ khó khăn, vướng mắc.

Bùi Thị Nhuần