Sửa đổi, bổ sung một số thủ tục tố tụng của BLTTHS năm 2015 nhằm đáp ứng yêu cầu của BLHS năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017

Những yêu cầu mới của BLHS năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017

Thứ nhất, một trong những đổi mới có tính đột phá của BLHS năm 2015 sửa đổi là việc mở rộng chủ thể chịu trách nhiệm hình sự (TNHS) đối với pháp nhân thương mại, bên cạnh chủ thể chịu TNHS truyền thống là cá nhân. Vì vậy, để đáp ứng các quy định mới này, BLTTHS năm 2015 tại Chương XXIX đã dành 16 điều luật (từ Điều 431 đến Điều 446) để quy định các thủ tục tố tụng truy cứu TNHS pháp nhân. Theo đó, sau khi thực hiện các hành vi có dấu hiệu  tội phạm được quy định trong BLHS và bị khởi tố, thông qua người đại diện theo pháp luật của pháp nhân thì các hoạt động tố tụng  khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án sẽ được thực hiện đầy đủ theo yêu cầu của Cơ quan, người có thẩm quyền.

Để bảo đảm cho các hoạt động của Cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng được thuận lợi, trong quá trình giải quyết vụ án, pháp nhân có thể bị áp dụng các biện pháp cưỡng chế phù hợp như: kê biên tài sản; phong toả tài khoản; tạm đình chỉ hoạt động có thời hạn; buộc nộp một khoản tiền để bảo đảm thi hành án. Bên cạnh đó, Cơ quan tố tụng còn phải làm sáng tỏ trách nhiệm hình sự của pháp nhân với lỗi riêng của từng cá nhân là thành viên của pháp nhân để ra các quyết định chính xác, đúng người, đúng tội.

Có thể nói, các quy định tại Chương này về cơ bản là khá đầy đủ và tạo điều kiện thuận lợi cho Cơ quan chức năng trong việc phát hiện và xử lý tội phạm.

Thứ hai, đổi mới chính sách hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong BLHS sửa đổi. Về nguyên tắc xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là phải bảo đảm lợi ích tốt nhất và chủ yếu nhằm mục đích giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh, trở thành công dân có ích cho xã hội...

Kế thừa nguyên tắc nhân đạo nêu trên, BLHS  năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2017 đã có những đổi mới theo hướng “có lợi” hơn cho người dưới 18 tuổi phạm tội. Theo đó, đã mở rộng các trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự và nhằm phát huy các biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn thay vì áp dụng các biện pháp chế tài hình sự. Cụ thể là: nếu người dưới 18 tuổi phạm tội nhưng có nhiều tình tiết giảm nhẹ, tự nguyện khắc phục phần lớn hậu quả gây ra thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự và được áp dụng biện pháp giám sát, giáo dục.

Để thực hiện quy định mới này, BLTTHS  năm 2015 tại các điều 426, 427, 728 và 429 đã giao trách nhiệm cho Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án có thẩm quyền quyết định áp dụng một trong các biện pháp giám sát, giáo dục đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được miến trách nhiệm hình sự, gồm: khiển trách, hoà giải tại cộng đồng, giáo dục tại xã, phường, thị trấn.

Thứ ba, thực hiện đường lối của Đảng và Nhà nước về “hạn chế số lượng hình phạt tử hình trong cơ cấu hình phạt của Bộ luật Hình sự” trong Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 02/01/2002, Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị. BLHS năm 2015 tiếp tục bãi bỏ hình phạt tử hình đối với 8 tội ( trong đó có 5 tội bỏ hoàn toàn, gồm: Tội hoạt động thổ phỉ; tội cướp tài sản; tội hủy hoại công trình, cơ sở, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia; tội chống mệnh lệnh và tội đầu hàng địch; Có 3 tội bỏ hình phạt tử hình trên cơ sở tách từ các tội có quy định hình phạt tử hình trước đó, gồm: Tội buôn bán, sản xuất hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm; tội tàng trữ trái phép chất ma túy; tội chiếm đoạt chất ma túy). Ngoài ra, BLHS cũng đã mở rộng đối tượng không áp dụng hình phạt tử hình là người từ 75 tuổi trở lên khi phạm tội hoặc khi xét xử. Mở rộng thêm 2 trường hợp không thi hành án tử hình, gồm: Người từ đủ 75 tuổi trở lên và người bị kết án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi kết án đã chủ động nộp lại ít nhất 3/4 tài sản tham ô, nhận hối lộ và hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm và lập công lớn. Trong trường hợp này sẽ chuyển thành hình phạt tù chung thân.

Thể chế hoá các quy định này, BLTTHS năm 2015 tại Điều 367 đã giao cho Chánh án Toà án đã xét xử sơ thẩm không ra quyết định thi hành án tử hình và báo cáo Chánh án Toà án nhân dân tối cao để xem xét chuyển hình phạt tử hình thành chung thân cho người bị kết án.

Thứ tư, về chế định xoá án tích, nếu như trong BLHS năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009 và BLTTHS năm 2003 quy định: Trong mọi trường hợp xoá án tích do Toà án thực hiện, thì đến BLHS năm 2015 đã có những đổi mới theo hướng: đối với trường hợp đương nhiên xoá án tích (Điều 70) thì giao cho cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp thực hiện; các trường hợp xoá án tích còn lại (tại Điều 71 và Điều 72) sẽ giao cho Toà án. Vì vậy, BLTTHS năm 2015 tại Điều 369 đã cơ cấu hai thủ tục xoá án tích khác nhau cho cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp cấp phiếu lý lịch tư pháp trong trường hợp đương nhiên được xoá án tích và thủ tục xoá án tích do Toà án thực hiện sau khi nhận được đơn của người bị kết án và ý kiến bằng văn bản của Viện kiểm sát cùng cấp về việc đủ điều kiện xoá án tích.

Thứ năm, một trong những điểm mới cơ bản của BLHS năm 2015 là lần đầu tiên  quy định về tha tù trước thời hạn có điều kiện (Điều 64) nhằm tạo cho phạm nhân có cơ hội được trở về với cộng đồng sớm hơn nhưng phải chịu sự giám sát của chính quyền cơ sở khi về sinh sống tại cộng đồng, điều này góp phần bảo đảm an ninh trật tự, hạn chế khả năng tái phạm...

BLTTHS năm 2015 tại Điều 368 đã giao trách nhiệm cho Trại giam; Trại tạm giam thuộc Bộ Công an, Trại tạm giam thuộc Bộ Quốc phòng, cơ quan thi hành án hình sự Công an cấp tỉnh, cơ quan thi hành án hình sự cấp quân khu có trách nhiệm lập hồ sơ đề nghị tha tù trước thời hạn và chuyển cho Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, Viện kiểm sát quân sự cấp quân khu, Tòa án nhân dân cấp tỉnh, Tòa án quân sự cấp quân khu nơi phạm nhân đang chấp hành án phạt tù; Viện kiểm sát có trách nhiệm trong việc nghiên cứu hồ sơ và phải ra văn bản thể hiện quan điểm về việc đề nghị tha tù trước thời hạn có điều kiện của cơ quan đề nghị; trách nhiệm và thủ tục Toà án mở phiên họp xét tha tù trước thời hạn có điều kiện; thủ tục xử lý trong trường hợp người được tha tù trước thời hạn vi phạm nghĩa vụ đã cam đoan.

Một số kiến nghị, đề xuất sửa đổi, bổ sung các thủ tục tố tụng trong BLTTHS năm 2015

Về cơ bản, các quy định mới trong BLTTHS năm 2015 đáp ứng yêu cầu của BLHS năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017. Tuy nhiên, theo chúng tôi có một số quy định cần phải sớm có hướng dẫn để tăng cường sự thống nhất hơn nữa giữa luật nội dung và luật hình thức. Cụ thể như sau:

Thứ nhất, về tên gọi của Chương thứ XXIX (thủ tục tố tụng truy cứu trách nhiệm hình sự pháp nhân) trong  BLTTHS năm 2015 là chưa thật sự phù hợp với BLHS năm 2015. Bởi theo quy định của BLHS năm 2015 thì chỉ có pháp nhân thương mại phạm tội (33 tội quy định tại Điều 76) mới phải chịu trách nhiệm hình sự. Quy định này có thể tạo nên cách hiểu và áp dụng không thống nhất.

Thứ hai, tại Khoản 1 Điều 439 của BLTTHS năm 2015 quy định “thời hạn tạm đình chỉ hoạt động của pháp nhân không được quá thời hạn điều tra, truy tố, xét xử theo quy định của Bộ luật này”. Quy định này tương tự như hình phạt đình chỉ hoạt động có thời hạn, trường hợp nếu tất cả các Cơ quan tiến hành tố tụng đều áp dụng thì còn nặng hơn cả hình phạt chính và gây khó khăn cho các pháp nhân, bởi hoạt động của các pháp nhân thương mại luôn đặt lợi ích kinh tế làm đầu. Vì thế, theo chúng tôi nên có hướng dẫn theo hướng là tuỳ theo hành vi phạm tội của pháp nhân gây thiệt hại hoặc có khả năng gây thiệt hại đến tính mạng, sức khoẻ của con người, môi trường hoặc trật tự, an toàn xã hội để Cơ quan tiến hành tố tụng ra quyết định tạm đình chỉ hoạt động của pháp nhân thương mại cho phù hợp.

Thứ ba, về thẩm quyền cấp giấy chứng nhận xoá án tích. Theo BLHS năm 2015 (Điều 70) quy định thì đối với trường hợp đương nhiên xoá án tích sẽ được giao cho Cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp thực hiện. Tuy nhiên, Điều 446 BLTTHS năm 2015 quy định về thủ tục đương nhiên xoá án tích đối với pháp nhân lại không nhất quán, mâu thuẫn với Điều 70 BLHS năm 2015. Theo điều luật này (Điều 446 BLTTHS năm 2015) thì Toà án sẽ cấp giấy chứng nhận pháp nhân đã được đương nhiên xoá án tích; điều này có nghĩa là Toà án không cấp giấy chứng nhận xoá án tích cho cá nhân nhưng lại cấp giấy chứng nhận cho pháp nhân, trong khi đó BLHS đã xác định rõ đã là đương nhiên xoá án tích thì trong mọi trường hợp giao hẳn cho Cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp thực hiện.

Bên cạnh đó, nếu theo quy định tại Điều 446 BLTTHS năm 2015 có thể sẽ tạo ra sự khác biệt trong thủ tục cấp giấy chứng nhận xoá án tích và sẽ tạo ra sự tồn tại hai khái niệm cấp giấy chứng nhận xoá án tích và xác nhận lý lịch tư pháp không có án tích do hai cơ quan khác nhau là cơ quan tư pháp và cơ quan hành pháp thực hiện. Thời gian tới khi ban hành văn bản hướng dẫn cho  BLTTHS năm 2015 cần có quy định rõ ràng,cụ thể vấn đề này.

Thứ tư, lần đầu tiên BLHS giao cho Cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp theo dõi vấn đề xóa án tích đương nhiên của người bị kết án. Do vậy, Cơ quan quản lý cơ sở dữ liệu lý lịch tư pháp cần phải đề cao trách nhiệm của mình và phải chủ động trong việc theo dõi, cập nhật thông tin về án tích, đặc biệt là trong việc tiến hành xác minh các điều kiện đương nhiên xóa án tích để bảo đảm đáp ứng thời hạn cấp Phiếu lý lịch tư pháp liên quan trường hợp đương nhiên xóa án tích quy định trong BLTTHS nêu trên, tránh các sai sót đáng tiếc xảy ra.

Thứ năm, về công tác tuyên truyền: BLTTHS năm 2015 trên cơ sở thể chế hoá Hiến pháp năm 2013, kế thừa những tinh hoa của BLTTHS năm 2003 và tham khảo các quy định pháp luật tiên tiến trên thế giới. Việc cho ra đời một loạt các thủ tục tố tụng mới đáp ứng yêu cầu công cuộc đấu tranh, chống tội phạm là yêu cầu tất yếu. Tuy nhiên, để nhanh chóng đưa các quy định mới này đi vào thực tiễn cuộc sống thì công tác tuyên truyền phổ biến đóng vai trò rất quan trọng, không những đối với các Cơ quan và người có thẩm quyền tiến hành tố tụng mà còn cả đối với người tham gia tố tụng và các cá nhân, cơ quan, tổ chức...Vì vậy, theo quan điểm của chúng tôi thì Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án cần phối hợp với các cơ quan như: Uỷ ban Mặt trận tổ quốc, Uỷ ban nhân dân cấp xã, các tổ chức xã hội …. tổ chức các buổi tuyên truyền phổ biến về pháp luật hình sự, tố tụng hình sự nói chung và các quy định về thủ tục tố tụng hình sự mới nói riêng. Đồng thời, tăng cường  tuyên truyền trên các phương tiện truyền thông như: Đài phát thanh, cổng thông tin điện tử…làm được như vậy thì các chính sách mới mới thực sự nhanh chóng đi vào thực tiễn cuộc sống và phát huy một cách hiệu quả nhất.

Nắm bắt kịp thời những đổi mới trong BLHS để từ đó quy định đầy đủ các thủ tục tố tụng cho việc xử lý các vấn đề mới phát sinh, đưa chính sách hình sự nhanh chóng đi vào cuộc sống là một yêu cầu cấp thiết trong quá trình sửa đổi BLTTHS. Với những nghiên cứu và đề xuất trên, chúng tôi mong rằng BLTTHS mới với các quy định về thủ tục mới sẽ là công cụ hữu hiệu trong  cuộc chiến phòng ngừa và chống tội phạm./.