Một số nhận thức về vị trí, vai trò của VKSND trong xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN giai đoạn từ nay đến năm 2030

Chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam đã được Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khóa VII của Đảng (1994) lần đầu tiên khẳng định và sử dụng thuật ngữ “Nhà nước pháp quyền”, đồng thời nêu những quan điểm, nguyên tắc, nội dung xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN.

Trải qua nhiều kỳ đại hội Đảng và được ghi nhận trong nhiều văn kiện của Đảng và Nhà nước ta, đến Đại hội XIII (tháng 01/2021), Đảng ta khẳng định: “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị. Nâng cao năng lực, hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Nhà nước. Xác định rõ hơn vai trò, vị trí, chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp trên cơ sở các nguyên tắc pháp quyền, bảo đảm quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công rành mạch, phối hợp chặt chẽ và tăng cường kiểm soát quyền lực nhà nước”.

Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) là cơ quan đặc thù của Nhà nước xã hội chủ nghĩa, nhằm kiểm sát việc tuân thủ pháp luật của các cơ quan nhà nước và thực hiện quyền công tố, điều này khác với Viện công tố của nhà nước tư sản chỉ thực hiện truy tố kẻ phạm tội. Trong Hiến pháp năm 2013, VKSND tiếp tục thực hiện chức năng công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp như trong Hiến pháp năm 1992, sửa đổi, bổ sung năm 2001: “VKSND thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp” (khoản 1 Điều 107), có nhiệm vụ “bảo vệ pháp luật, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, góp phần bảo đảm pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất” (khoản 3 Điều 107).

VKSND tối cao phối hợp với Tỉnh ủy tỉnh Thừa Thiên Huế tổ chức khảo sát lấy ý kiến về vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ của VKSND đáp ứng yêu cầu xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến năm 2045 tại tỉnh Thừa Thiên Huế.

VKSND có một vị trí quan trọng và vai trò không thể thiếu trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, trong đó, quyền lực nhà nước là thống nhất có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Cùng với TAND và các hệ thống cơ quan khác, VKSND là một cơ quan thực hiện quyền tư pháp của Nhà nước, thể hiện qua một số điểm như: (1) VKSND hoạt động độc lập, không phụ thuộc vào các cơ quan khác trong thực hiện chức năng kiểm sát, truy tố, kiểm tra hành vi vi phạm pháp luật. Điều này đảm bảo tính minh bạch, chính trực và công bằng trong quá trình hoạt động của VKSND. (2) VKSND chịu trách nhiệm bảo vệ lợi ích chung của Nhà nước và lợi ích hợp pháp của công dân. Qua việc kiểm sát, truy tố và kiểm tra hành vi vi phạm pháp luật, VKSND giúp duy trì trật tự an toàn xã hội và bảo vệ quyền lợi của người dân. (3) VKSND giám sát và thẩm định hoạt động của các cơ quan Nhà nước, đảm bảo tính hợp pháp và đúng pháp luật trong quá trình thực hiện chức năng của các cơ quan trong bộ máy nhà nước.

Trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, đảm bảo tính công bằng, minh bạch và hiệu quả của hệ thống tư pháp, VKSND có một số vai trò chủ yếu như: (1) Thực hiện chức năng truy tố và kiểm tra các hành vi vi phạm pháp luật, đảm bảo mọi hành vi vi phạm pháp luật phải được xử lý nghiêm minh, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. (2) Bảo vệ quyền lợi và lợi ích hợp pháp, chính đáng của công dân; đảm bảo pháp luật được áp dụng công bằng đối với tất cả công dân, không phân biệt giai cấp, tôn giáo hay dân tộc; phòng chống tội phạm và vi phạm pháp luật, đảm bảo trật tự an toàn xã hội. (3) Thực hiện công tác giám sát, đánh giá hoạt động của các cơ quan chức năng để đảm bảo tính công bằng, minh bạch và hiệu quả trong thi hành pháp luật. (4) Tham gia vào quá trình xây dựng, hoàn thiện pháp luật; hỗ trợ công tác giáo dục và nâng cao nhận thức về pháp luật trong cộng đồng, giúp người dân hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình. (5) Tăng cường hợp tác quốc tế và khu vực, trao đổi kinh nghiệm, học hỏi những tiến bộ trong pháp luật và cách thức giải quyết các vấn đề phức tạp, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng.

Để đáp ứng yêu cầu xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam XHCN, trong thời gian qua, ngành Kiểm sát nhân dân đã đổi mới toàn diện trên tất cả các lĩnh vực công tác nhằm tổ chức thực hiện tốt hơn hai chức năng: Thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp. Tập trung đổi mới sâu rộng về tổ chức, bộ máy, cán bộ và phương thức hoạt động để nâng cao hiệu quả công tác, thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của ngành Kiểm sát nhân dân, góp phần thiết thực đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ Nhà nước, chế độ, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức và công dân.

Trong lĩnh vực thực hành quyền công tố và kiểm sát việc giải quyết các vụ án hình sự, VKSND các cấp đã thực hiện nhiều biện pháp nhằm kiểm sát chặt chẽ việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố; tăng cường phối hợp với các cơ quan bảo vệ pháp luật phát hiện và xử lý nghiêm các loại tội phạm, đưa ra truy tố nhiều vụ án lớn, đặc biệt nghiêm trọng, phức tạp; việc phê chuẩn bắt, tạm giữ, tạm giam, việc điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án được tiến hành chặt chẽ, tuân thủ đúng các quy định của pháp luật; nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa, bảo đảm dân chủ hơn; hạn chế đến mức thấp nhất các trường hợp oan, sai.

Hoạt động điều tra các vụ án hình sự thuộc thẩm quyền của Viện kiểm sát được chú trọng. Lĩnh vực kiểm sát việc giải quyết các vụ việc dân sự, vụ án hành chính và các việc khác được thực hiện chặt chẽ. Ngành Kiểm sát đã có nhiều biện pháp tăng cường kiểm sát thi hành các bản án, quyết định của tòa án; phối hợp cùng cơ quan thi hành án khắc phục tình trạng các bản án, quyết định của tòa án có hiệu lực pháp luật nhưng chậm được thi hành; đồng thời, có nhiều đổi mới trong giải quyết các đơn, thư thuộc thẩm quyền; phối hợp giải quyết nhiều đơn, thư khiếu nại phức tạp, kéo dài trong các cơ quan tư pháp. Phối hợp nghiên cứu, xây dựng các đề án, dự án luật, pháp lệnh, văn bản quy phạm pháp luật theo đúng lộ trình cải cách tư pháp, bảo đảm chất lượng, góp phần hoàn thiện thể chế và hoàn thiện tổ chức bộ máy nhà nước nói chung, bộ máy cơ quan tư pháp nói riêng trong Nhà nước pháp quyền XHCN…

Để tiếp tục phát huy vị trí, vai trò của VKSND trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn từ nay đến năm 2030 theo quan điểm “phải bảo đảm tốt hơn các điều kiện để Viện kiểm sát thực hiện tốt chức năng của mình”, theo tác giả, cần tiếp tục đẩy mạnh thực hiện một số giải pháp như sau:

Một là, cần tập trung thực hiện các quan điểm, chủ trương về xây dựng nền tư pháp Việt Nam chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân theo các quan điểm của Đảng và pháp luật của Nhà nước. Hoạt động của VKSND trong hoạt động của các cơ quan tư pháp phải có trọng trách bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân.

Tiếp tục đổi mới tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động và uy tín của VKSND trong tham gia tố tụng tư pháp.

Hai là, cần xác lập rõ chức năng, nhiệm vụ của VKSND trong kiểm soát quyền lực nhà nước theo Cương lĩnh của Đảng và Hiến pháp 2013. Nghiên cứu khôi phục quy định về chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật của VKSND đã từng được hiến định trong Hiến pháp năm 1959, Hiến pháp năm 1980 và Hiến pháp năm 1992 (Hiến pháp năm 1992 sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 2001 và Hiến pháp năm 2013 thì VKSND chỉ còn hai chức năng là thực hành quyền công tố và kiểm soát hoạt động tư pháp) để nâng cao chất lượng kiểm soát quyền lực nhà nước, tránh lạm quyền, bảo đảm cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, cần xem xét xác lập lại chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật của VKSND.

Ba là, VKSND tiếp tục thực hiện tốt chức năng thực hành quyền công tố, xử lý kịp thời các vi phạm pháp luật, đặc biệt là các vi phạm pháp luật hình sự; kiểm sát tốt hoạt động tư pháp, bảo vệ công lý, pháp luật, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể pháp luật, đảm bảo thực hiện pháp luật một cách thống nhất, trật tự và nghiêm minh; duy trì tính độc lập và tin cậy trong công tác kiểm sát, đảm bảo mọi quyết định của VKSND đều căn cứ vào pháp luật và được thực hiện một cách minh bạch, công bằng.

Bốn là, VKSND các cấp và các Kiểm sát viên phải tăng cường tuân thủ các nguyên tắc cơ bản như: Nguyên tắc tập trung thống nhất lãnh đạo trong ngành, “VKSND do Viện trưởng lãnh đạo. Viện trưởng VKSND cấp dưới chịu sự lãnh đạo của Viện trưởng VKSND cấp trên. Viện trưởng các VKSND cấp dưới chịu sự lãnh đạo thống nhất của Viện trưởng VKSND tối cao”; nguyên tắc pháp chế XHCN; nguyên tắc công khai trong mọi hoạt động, trừ những trường hợp phải bảo vệ bí mật do pháp luật định; nguyên tắc giữ gìn đạo đức nghề nghiệp của người cán bộ bảo vệ pháp luật.

Năm là, VKSND các cấp cần tích cực thực hiện Chiến lược cải cách tư pháp giai đoạn 2021 - 2030, hoàn thành đúng tiến độ các nhiệm vụ của ngành Kiểm sát trong lộ trình cải cách tư pháp theo Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, các nghị quyết của Bộ Chính trị, các nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp của Ban Chỉ đạo Cải cách tư pháp Trung ương và các nghị quyết về nhiệm vụ hằng năm của Quốc hội. Đồng thời, các chủ trương, kế hoạch công tác của toàn ngành Kiểm sát và mỗi VKSND phải bám sát, phục vụ có hiệu quả các nhiệm vụ chính trị của đất nước cũng như của từng địa phương, đơn vị; chủ động tham mưu cho cấp ủy về những vấn đề phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật, tạo môi trường thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển.

Chức năng của VKSND là thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp. Công tác của ngành Kiểm sát mang tính chuyên môn, nghiệp vụ nhưng có ý nghĩa chính trị, xã hội và tính nhân văn sâu sắc, nhằm mục tiêu bảo đảm cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất, góp phần bảo vệ Nhà nước, chế độ và quyền dân chủ của công dân.

Bước vào giai đoạn từ năm 2025 đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, với mục tiêu từng bước hiện thực hóa khát vọng xây dựng và phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, VKSND càng khẳng định có một vị trí và vai trò đặc biệt quan trọng trong tiến trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN, thể chế hóa các chủ trương, đường lối, nghị quyết của Đảng, cùng toàn Đảng, toàn dân và toàn quân thực hiện thắng lợi mục tiêu “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”./.