Giải pháp bảo đảm quyền bào chữa cho người bị buộc tội tại địa bàn miền núi, hải đảo

Trước BLTTHS năm 1988, người bào chữa chỉ có thể tham gia vào vụ án khi kết thúc điều tra thì BLTTHS năm 1988 thừa nhận sự tham gia của người bào chữa sớm hơn rất nhiều - từ khi có quyết định khởi tố bị can; với BLTTHS năm 2003 quy định người bào chữa có quyền tham gia ngay từ khi có quyết định tạm giữ. Đến BLTTHS năm 2015 đã có thêm bước tiến nữa khi quy định người bào chữa được tham gia từ khi thân chủ bị bắt, đó là bước tiến quan trọng thể hiện sự tiến bộ của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Càng mở rộng phạm vi quyền bào chữa bao nhiêu thì càng mở rộng tính tranh tụng bấy nhiêu và kết quả tương ứng là hạn chế khả năng làm oan sai người vô tội trong xét xử.

Ảnh minh họa - internet

Thực hiện quyền bào chữa của người bị buộc tội còn đảm bảo cho công tác điều tra, truy tố và xét xử được diễn ra khách quan, toàn diện, đầy đủ và chính xác, tránh để xảy ra tình trạng oan sai và bỏ lọt tội phạm. Tuy nhiên, thực tiễn tố tụng hình sự cho thấy việc bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội đôi khi còn gặp nhiều khó khăn bởi những trở ngại khác nhau như về điều kiện tự nhiên, điều kiện kinh tế, văn hóa xã hội, sự phân bổ đội ngũ luật sư, đội ngũ trợ giúp viên pháp lý. Điều đó được thể hiện rõ nét hơn ở những địa phương thuộc khu vực miền núi, vùng cao, hải đảo.  

Về lựa chọn người bào chữa

Điều 75 của BLTTHS năm 2015 quy định:

1. Người bào chữa do người bị buộc tội, người đại diện hoặc người thân thích của họ lựa chọn.

2. Trong thời hạn 12 giờ kể từ khi nhận được đơn yêu cầu người bào chữa của người bị bắt, bị tạm giữ thì cơ quan có thẩm quyền đang quản lý người bị bắt, người bị tạm giữ có trách nhiệm chuyển đơn này cho người bào chữa, người đại diện hoặc người thân thích của họ. Trường hợp người bị bắt, người bị tạm giữ không nêu đích danh người bào chữa thì cơ quan có thẩm quyền đang quản lý người bị bắt, bị tạm giữ phải chuyển đơn này cho người đại diện hoặc người thân thích của họ để những người này nhờ người bào chữa.

Trong thời hạn 24 giờ kể khi nhận được đơn yêu cầu người bào chữa của người bị tạm giam thì cơ quan có thẩm quyền đang quản lý người bị tạm giam có trách nhiệm chuyển đơn này cho người bào chữa, người đại diện hoặc người thân thích của họ. Trường hợp người bị tạm giam không nêu đích danh người bào chữa thì cơ quan có thẩm quyền đang quản lý người bị tạm giam phải chuyển đơn này cho người đại diện hoặc người thân thích của họ để những người này nhờ người bào chữa.

Theo quy định trên thì đối với những khu vực đô thị, thời hạn 12 giờ hay 24 giờ thì việc chuyển đơn cho người bào chữa, người đại diện hoặc người thân thích của họ được thực hiện không mấy khó khăn nhưng đối với những huyện miền núi, hải đảo thì thời hạn trên khó có thể thực hiện được.

Sự khó khăn được thể hiện: Việc bố trí số lượng luật sư không hợp lý giữa các vùng miền như hiện nay (một số tỉnh miền núi có số lượng luật sư và Trợ giúp viên pháp lý rất ít và chỉ tập trung tại thành phố, thị xã của tỉnh) đã gây nhiều thiệt thòi cho chính bản thân những người bị buộc tội vì bản thân những người bị buộc tội và người đại diện hoặc thân thích của họ không có nhiều sự lựa chọn Luật sư bào chữa, gây khó khăn cho cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng. Đồng thời, việc di chuyển, đi lại rất khó khăn do điều kiện về cơ sở hạ tầng, phương tiện chưa đáp ứng được tình hình thực tế. Bên cạnh đó, những khu vực có điều kiện như trên thường chịu sự ảnh hưởng, tác động của điều kiện thời tiết (miền núi, vùng cao trời mưa có thể đi lại rất khó khăn, khu vực hải đảo gió cấp 5, cấp 6 thì các phương tiện vận tải không được phéo lưu thông). Vì vậy, để chuyển được đơn đến đúng người bào chữa hay người đại diện hoặc người thân thích của họ đôi khi phải mất rất nhiều thời gian mới thực hiện được.

Ngoài ra, theo quy định của điều luật trên trong trường hợp người bị bắt, người bị tạm giữ, tạm giam không nêu đích danh người bào chữa thì cơ quan có thẩm quyền đang quản lý người bị bắt, người bị tạm giữ, tạm giam phải chuyển đơn này cho người đại diện hoặc người thân thích của họ để những người này nhờ người bào chữa trong thời hạn 12 hoặc 24 giờ. Điều này cũng khó thực hiện đối với địa phương là huyện đảo, miền núi. Đơn cử như huyện đảo Cô Tô, tỉnh Quảng Ninh hàng năm có rất nhiều người lao động ở các địa phương khác (Thái Bình, Nam Định, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh...) đến làm ăn, khai thác đánh bắt thủy hản sản và phát triển kinh tế. Khi những người này bị nghi thực hiện hành vi phạm tội và bị bắt, tạm giữ, tạm giam thì để thực hiện quyền bào chữa cho họ trong trường hợp này theo đúng quy định và đúng thời hạn là rất khó. Cơ quan tiến hành tố tụng vừa gặp khó khăn về phương tiện đi chuyển, vừa gặp khó khăn về khoảng cách địa lý. Bên cạnh đó việc gặp đúng người đại diện hoặc người thân thích của những người đó đôi khi cũng không hề dễ dàng trong thực tế.

Về chỉ định người bào chữa

Điều 76 của BLTTHS 2015 quy định:

1. Trong các trường hợp sau đây nếu người bị buộc tội, người đại diện hoặc người thân thích của họ không mời người bào chữa thì cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải chỉ định người bào chữa cho họ:

a) Bị can, bị cáo về tội mà Bộ luật hình sự quy định mức cao nhất của khung hình phạt là 20 năm tù, tù chung thân, tử hình;

b) Người bị buộc tội có nhược điểm về thể chất mà không thể tự bào chữa; người có nhược điểm về tâm thần hoặc là người dưới 18 tuổi.

...

Với việc mở rộng phạm vi chỉ định người bào chữa như trong BLTTHS năm 2015 đòi hỏi số lượng người bào chữa rất lớn, trong khi đó hiện nay số lượng Luật sư và Trợ giúp viên pháp lý còn thiếu về số lượng, bên cạnh chất lượng còn nhiều hạn chế.

Việc bố trí số lượng luật sư không hợp lý giữa các vùng miền như hiện nay đã gây nhiều khó khăn cho các cơ quan tiến hành tố tụng trong trường hợp phải chỉ định luật sư bào chữa và càng khó khăn hơn cho các cơ quan tiến hành tố tụng tại những huyện vùng cao, miền núi, hải đảo. 

Việc thực hiện các quyền của người bào chữa

Điều 73 của BLTTHS năm 2015 quy định rất nhiều quyền mà người bào chữa được tham gia như: Có mặt khi lấy lời khai của người bị bắt, bị tạm giữ, khi hỏi cung bị can; có mặt trong hoạt động đối chất, nhận dạng, nhận biết giọng nói và hoạt động điều tra khác theo quy định của Bộ luật này; thu thập, đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật, yêu cầu...

Mặt khác, tại Điều 79 của Bộ luật cũng quy định: Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải báo trước một thời gian hợp lý cho người bào chữa về thời gian, địa điểm tiến hành hoạt động tố tụng mà họ có quyền tham gia theo quy định của Bộ luật này.

Với những quy định trên, đòi hỏi trách nhiệm của người bào chữa cần phải được nâng cao hơn rất nhiều so với hiện nay, người bào chữa cần thực hiện tất cả các quyền mà luật cho phép để bào chữa cho thân chủ của mình khi được cơ quan tiến hành tố tụng thông báo trước. Trong thực tế, với những trường hợp người bào chữa được người bị buộc tội hay người đại diện hoặc người thân thích mời để bào chữa thì chắc chắn họ sẽ làm hết trách nhiệm của mình để bảo vệ thân chủ của mình mặc dù có những khó khăn trở ngại khách quan. Tuy nhiên, đối với những luật sư chỉ định theo Điều 76 của BLTTHS thì người bào chữa có thể không làm hết trách nhiệm của mình (vì những khó khăn về khoảng cách địa lý, trở ngại trong việc đi lại...), họ sẽ không bám sát vụ án trong quá trình điều tra, truy tố, bởi tại khoản 2, Điều 79 của BLTTHS đã “cho phép” họ có thể vắng mặt: “Trường hợp người bào chữa đã được cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng báo trước mà không có mặt thì hoạt động tố tụng vẫn được tiến hành, trừ trường hợp quy định tại Điều 291 của Bộ luật này”. Họ chỉ bắt buộc phải có mặt tại phiên tòa (theo Điều 291 của BLTTHS).

Nguyễn Huy Cường

VKSND huyện Hoành Bồ, tỉnh Quảng Ninh

Xem thêm

Luật sư Lô-dơ-bi kể chuyện bào chữa cho Hồ Chủ tịch

Quyền bào chữa của người bị buộc tội theo BLTTHS năm 2015

Mở rộng trường hợp phải chỉ định người bào chữa cho bị can, bị cáo