Quốc hội thông qua Nghị quyết về việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự

Tiếp tục Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khoá XV, sáng 24/6/2025, Quốc hội đã biểu quyết thông qua Nghị quyết của Quốc hội về việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công. Với 407/423 đại biểu tham gia biểu quyết tán thành (chiếm 88,49% tổng số đại biểu), Quốc hội đã thông qua Nghị quyết này.

Quốc hội thông qua Nghị quyết về việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự.

Chỉnh lý về phạm vi, đối tượng điều chỉnh

Theo Báo cáo giải trình, tiếp thu, chỉnh lý dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công, trên cơ sở hơn 100 lượt ý kiến đại biểu Quốc hội phát biểu và ý kiến kết luận của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, cơ quan chủ trì soạn thảo và cơ quan thẩm tra đã thống nhất các nội dung của dự thảo Nghị quyết, trong đó, VKSND tối cao đã bổ sung quy định về bảo vệ lợi ích công đối với “di sản văn hóa”.

Theo Viện trưởng VKSND tối cao Nguyễn Huy Tiến, phạm vi điều chỉnh của dự thảo Nghị quyết đã được nêu tại Đề án trình Bộ Chính trị và trong quá trình xây dựng đã có sự phối hợp với các cơ quan, tổ chức có liên quan. Về những vấn đề cụ thể, VKSND tối cao sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với TAND tối cao và các cơ quan, tổ chức có liên quan nghiên cứu, quy định chi tiết trong Thông tư liên tịch hướng dẫn Nghị quyết để bảo đảm thực hiện đúng tinh thần xây dựng pháp luật hiện nay. Sau khi hết thời gian thí điểm, VKSND tối cao sẽ phối hợp với TAND tối cao và các cơ quan, tổ chức có liên quan tiến hành tổng kết, đánh giá để có đề xuất phù hợp, có thể thu hẹp hoặc mở rộng, bổ sung phạm vi điều chỉnh như ý kiến của đại biểu Quốc hội.

Liên quan đến đối tượng điều chỉnh, tại khoản 2 Điều 1 dự thảo Nghị quyết được chỉnh lý theo hướng: “Nghị quyết này áp dụng đối với Viện kiểm sát nhân dân (sau đây gọi là Viện kiểm sát), Toà án nhân dân (sau đây gọi là Toà án), cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan trong việc khởi kiện, giải quyết vụ án dân sự công ích”.

Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao Nguyễn Huy Tiến báo cáo tiếp thu, giải trình dự thảo Nghị quyết.

VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích không chồng chéo, mâu thuẫn với các cơ chế xử lý hình sự, hành chính

Về nguyên tắc thực hiện và các trường hợp VKSND khởi kiện, Viện trưởng VKSND tối cao Nguyễn Huy Tiến cho biết, theo quy định tại Điều 187 của Bộ luật Tố tụng dân sự, việc bảo vệ lợi ích công và các quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương thông qua việc khởi kiện vụ án dân sự thuộc trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân. Tuy nhiên, trong thực tiễn, các cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện chưa hiệu quả, dẫn đến lợi ích Nhà nước, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của nhóm dễ bị tổn thương chưa được bảo vệ; có rất ít vụ kiện mà các cơ quan này thực hiện. Do vậy, Viện kiểm sát nhân dân sẽ thí điểm cơ chế: VKSND khởi kiện vụ án dân sự trong trường hợp có vi phạm gây thiệt hại đến quyền dân sự của các chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công và theo nguyên tắc quy định tại điều 2 dự thảo Nghị quyết: “Viện kiểm sát chỉ khởi kiện khi đã thông báo, kiến nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân thực hiện quyền, trách nhiệm khởi kiện theo quy định của pháp luật nhưng không có người khởi kiện”. Bên cạnh đó, điều 14 dự thảo Nghị quyết quy định: “Viện kiểm sát khởi kiện vụ án dân sự công ích để bảo vệ quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương khi người bị xâm phạm quyền dân sự hoặc người đại diện hợp pháp của họ không thể tự mình khởi kiện và đề nghị Viện kiểm sát khởi kiện; trường hợp có căn cứ xác định việc họ không đề nghị là do bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép hoặc nhầm lẫn thì Viện kiểm sát xem xét, quyết định việc khởi kiện”.

Viện trưởng VKSND tối cao nhấn mạnh, cơ chế VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích sẽ không chồng chéo, mâu thuẫn với các cơ chế xử lý hình sự, xử lý hành chính; việc khởi kiện vụ án dân sự công ích không loại trừ, triệt tiêu việc xử lý hành chính và xử lý hình sự nếu có căn cứ. Việc xử lý hình sự hay xử lý hành chính (nếu có) đối với hành vi vi phạm vẫn phải được xem xét, xử lý theo luật định. Trường hợp phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại và đã được giải quyết hoàn toàn trong vụ án, vụ việc hình sự, hành chính đó thì VKSND không khởi kiện. Mục đích của cơ chế VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích nhằm bảo vệ quyền dân sự của nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công khi không có người khởi kiện.

Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao Nguyễn Huy Tiến.

VKSND tham gia vụ án dân sự công ích với hai vai trò

Về vị trí, vai trò, nhiệm vụ và quyền hạn, dự thảo Nghị quyết quy định VKSND tham gia vụ án dân sự công ích với tư cách đại diện cho Nhà nước thực hiện trách nhiệm đứng ra khởi kiện để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công khi không có cơ quan, tổ chức, cá nhân nào đứng ra khởi kiện, đồng thời còn tham gia với tư cách là cơ quan kiểm sát hoạt động tư pháp với chức năng, nhiệm vụ, vai trò là cơ quan tiến hành tố tụng theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự hiện hành. Viện trưởng Nguyễn Huy Tiến khẳng định, việc VKSND tham gia với hai vai trò vẫn bảo đảm phù hợp về trách nhiệm của Nhà nước với bảo vệ lợi ích công, bảo vệ quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương và trách nhiệm của VKSND về kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giải quyết loại vụ án này của TAND và người tham gia tố tụng; bảo đảm vụ án được giải quyết khách quan, đúng đắn, hiệu quả.

Đại biểu Quốc hội biểu quyết thông qua Nghị quyết.

Tiếp thu ý kiến của đại biểu Quốc hội, Viện trưởng VKSND tối cao Nguyễn Huy Tiến nhấn mạnh ba nội dung chính về các biện pháp kiểm tra, xác minh quy định trong dự thảo Nghị quyết:

Thứ nhất, trong tố tụng dân sự hiện nay thì trách nhiệm thu thập chứng cứ thuộc về các bên, tuy nhiên, trong vụ án dân sự công ích, VKSND phải có trách nhiệm tiến hành thu thập tài liệu, chứng cứ để bảo vệ lợi ích công và quyền dân sự của các chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương để khởi kiện.

Thứ hai, việc Viện kiểm sát thu thập chứng cứ không loại trừ thẩm quyền thu thập chứng cứ của Toà án trong giai đoạn xét xử vụ án dân sự công ích. Theo quy định của Luật Tổ chức TAND năm 2024, các bên phải tự thu thập và cung cấp, giao nộp chứng cứ cho Tòa án. Tòa án chỉ hướng dẫn, hỗ trợ hoặc yêu cầu các cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp giao nộp chứng cứ khi các bên đã thực hiện các biện pháp cần thiết không thu thập được.

Thứ ba, về biện pháp “kiểm tra, đánh giá hiện trường”, đây là biện pháp rất cần thiết mà Viện kiểm sát phải thực hiện để phát hiện sự thật khách quan, xác định tính xác thực của sự việc, như trường hợp xả thải làm ô nhiễm nguồn nước gây ảnh hưởng xấu đến môi trường sống, sức khoẻ của các hộ dân trên một diện tích rộng, thì VKSND cần phải trực tiếp đến hiện trường, kiểm tra, thu thập mẫu nước, trưng cầu giám định... để xác định hậu quả, từ đó Viện kiểm sát có căn cứ để khởi kiện.